Mấy hôm
nay đọc báo trên các mạng lưới trực tuyến xã hội tiếng Việt, người Việt
khắp nơi trong cũng như ngoài nước, được nghe một nguồn dư luận mới xôn
xao về việc nên giữ hay bỏ một câu khẩu hiệu đã trở thành quá quen thuộc
trong tất cả các hệ thống trường học Việt Nam từ xưa tới nay. Đó là câu
châm ngôn “tiên học lễ, hậu học văn” thường được dán ngay trên tường
trước mặt học sinh trong lớp học.
Vì
đã quá quen thuộc và mặc nhiên được coi đây là một đạo lý đương nhiên
kết hợp giữa tinh thần tôn sư trọng đạo và rèn luyện nhân cách nên qua
nhiều thế hệ, câu khẩu hiệu này đã trở thành một lời nhắc nhở nhẹ nhàng
mà nghiêm cẩn chuyên chở giá trị nhân văn đào tạo thế hệ trẻ. Đây không
phải là một câu khẩu hiệu thời trang để trang trí lớp học mà là một châm
ngôn rèn luyện nhân cách trong đời sống học trò. Bởi vậy, chẳng có thầy
giáo hay học sinh nào còn bận tâm đặt câu hỏi là nên hay không nên treo
câu khẩu hiệu mang nội dung “nguyên lý giáo dục” hay đạo lý trồng người
nầy. (Chữ Lễ trong bài này xin được viết hoa khi nhấn mạnh đó là tiêu
đề của toàn bài và viết thường khi hiểu theo nghĩa quy ước).
Bối cảnh làm nền cho cuộc… đảo chánh khẩu hiệu nầy được giới truyền thông đưa tin như sau:
Tại
hội thảo Giáo dục Việt Nam chủ đề “Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi
mới giáo dục đào tạo” do Ủy ban Văn hóa, giáo dục của Quốc hội tổ chức
ngày 21/11, GS Trần Ngọc Thêm trình bày quan điểm trên trong tham luận:
“Xây dựng Văn hóa học đường trong bối cảnh đổi mới giáo dục và đào tạo”.
GS
Trần Ngọc Thêm kiến nghị: “Cần chấm dứt sử dụng khẩu hiệu “Tiên học lễ,
hậu học văn” để khai mở tư duy phản biện, giải phóng sức sáng tạo”.
“Chừng
nào còn đề cao chữ Lễ để ràng buộc người học, còn đề cao quá mức vai
trò của người thầy, của đáp án thì tư duy phản biện sẽ không thể phát
triển, không thể có xã hội phát triển”, ông nhấn mạnh thêm.
–
Trước đó, năm 2016, tại hội thảo “Xây dựng môi trường văn hóa trường
học” do Bộ GD-ĐT tổ chức, nhiều đại biểu cho rằng, hệ thống khẩu hiệu
trường học đã đáp ứng đúng tôn chỉ mục đích. Tuy nhiên, việc treo khẩu
hiệu còn bất cập, mỗi nơi làm một phách và chưa phù hợp nên kiến nghị
xem lại khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” ở trường tiểu học. (Tin
Mới)
Là một
thầy giáo xuất thân được đào tạo dạy môn Việt Văn cấp 3 từ trường Văn
Khoa và Sư Phạm Huế (1966-1970) nhưng vì hoàn cảnh và thời thế tôi phải
dạy học tại nhiều trường, phụ trách các môn học khác nhau và phục vụ
nhiều nơi với hoàn cảnh khác nhau như: Việt Nam trước và sau 1975, Phi
Luật Tân, Mỹ. Mãi cho đến khi đứng trên bục giảng của nhà trường Mỹ,
nhìn sinh viên vừa vào lớp miệng vừa bỏm bẻm nhai kẹo cao su hay ngồi
gác chân lên ghế trong lớp, tôi mới nhận ra cái đạo lý lớp học phải như
thế nào mới phải “đạo” bởi tôi vốn đã coi cái trật tự truyền thừa “tiên
học lễ, hâu học văn” là nề nếp mặc nhiên trong văn hóa học đường Việt
Nam.
Truyền
thống văn hóa và giáo dục Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu đậm và lâu đời về
khái niệm chữ Lễ của văn hóa Trung Quốc. Trong Ngũ Kinh có Lễ Kinh và
vai trò của Lễ được đức Khổng Tử xác định: “Không học Lễ thì không biết
cách đi đứng ứng xử ở đời.” Và năm đức tính căn bản làm người là Nhân,
Nghĩa, Lễ, Trí, Tín thì Lễ đứng giữa để làm trung gian, bởi vì nhân
không trí là tốt mã, thương hại; nghĩa không tín là tuỳ hứng, giang hồ.
Cho nên khái niệm cổ điển về Lễ là sự phân định vai trò và cương lĩnh rõ
ràng: Hai nước giữ lễ là không xâm hại nhau, hai nhà giữ lễ là không
gây phiền oán cho nhau, hai người giữ lễ là tôn trọng lẫn nhau và thầy
trò giữ lễ là làm tốt vị trí của mình. Lễ tự nguyên nghĩa là luân thường
đạo lý, là trật tự xã hội, là tôn trọng lẫn nhau. Ý nghĩa của chữ Lễ
trong quá trình truyền thừa và ứng dụng vào văn hóa giáo dục Việt Nam là
tôn sư trọng đạo, học trò xem thầy như cha và thầy xem trò như đứa con
tinh thần kế thừa và phát huy tâm nguyện cùng lý tưởng giúp đời và giữ
đạo làm người nghiêm cẩn của mình để sống, ứng xử hay có khi chỉ trong
mơ ước. Với một khái niệm về Lễ như thế thì bất cứ một nền giáo dục hay
một xã hội nào đều ứng hợp với vai trò giáo dục là nhằm đào tạo thế hệ
tương lai tài năng và đạo hạnh.
Tuy
nhiên, xã hội Việt Nam từ xưa đến nay đã vô tình hay cố ý diễn dịch ý
nghĩa của nội hàm chữ Lễ một cách cực đoan và phiến diện trong nhiều
trường hợp giáo dục bị biến thành phương tiện đầy khắt khe, áp bức để
phục vụ cho tinh thần bảo thủ, quyền lực tôn giáo, giai cấp thống trị đè
đầu cỡi cổ dân lành, hay thủ đoạn chính trị... Do đó, đã có nhiều
trường hợp cái “Lễ” đã bị lạm dụng khi các thầy đồ, thầy giáo, cô giáo,
cơ sở giáo dục… sử dụng hình thức “lễ trị” bằng roi vọt, bạo lực, uy
quyền… để đánh đập, mạ lỵ, trừng phạt, vùi dập học sinh một cách thô bạo
và… vô lễ! Và hệ quả đương nhiên, với phản ứng tâm lý và thể lý phản
hồi có điều kiện, học sinh bị tha hóa vì sợ hãi, căm tức hay chán ngán
môi trường học tập với thầy giáo đã hành hạ mình dẫn đến tình trạng cũng
đành, thụ động và “thủ tiêu phản biện” như ý kiến của GS.TSKH Trần Ngọc
Thêm. Tuy nhiên, đây không phải là trường hợp phổ biến mà chỉ là khía
cạnh cực đoan trong truyền thống giáo dục Việt Nam. Riêng về mặt tâm lý
tương tác với xã hội, một học sinh hay sinh viên thiếu khả năng phản
biện không phải vì “giữ lễ” hay bị ép lễ mà thường là do thiếu thông
tin, thiếu kiến thức và thiếu không khí hay môi trường thích hợp.
Thật
ra, câu “Tiên học lễ, hậu học văn” tuy là một câu văn Hán Việt nhưng
thường được xem như đã trở thành thuần Việt vì văn phong nhẹ nhàng, ngữ
điệu cân đối và nội dung rất dễ hiểu về tinh thần đạo lý và trật tự xã
hội rất dễ ứng dụng cho mọi người thuộc mọi trình độ, kể cả hai thế hệ
thầy và trò. Đã nhiều lần tôi vừa nhớ, vừa trân trọng cái câu khẩu hiệu
đơn giản và nhỏ nhắn nhưng đầy ý nghĩa nầy khi bước vào dạy lớp học Mỹ
chẳng thấy ai đứng dậy hay biểu hiện cử chỉ chào kính nào hoặc nhìn thái
độ có vẻ thiếu cung kính khi hỏi hay phát biểu với thầy giáo. “Tiên
không học lễ rồi chăng?” Tôi tự hỏi. Nhưng càng đi sâu vào khái niệm của
“cái Lễ” tôi càng nhận thấy rõ ràng rằng, nội dung của Lễ nếu được hiểu
theo một nghĩa tích cực hơn thì học trò, sinh viên Mỹ còn trọng Lễ hơn
cả Việt Nam vì trong quá trình học tập rất ít nói dối, hiếm khi gian lận
hay ích kỷ và thủ lợi như sinh viên của nhiều nước châu Á xem Lễ như
một chiêu thức đóng kịch giả vờ làm vui lòng thầy giáo, miễn sao có lợi
cho cá nhân mình.
“Cần
chấm dứt sử dụng khẩu hiệu ‘Tiên học lễ, hậu học văn’ để khai mở tư duy
phản biện, giải phóng sức sáng tạo”! Đọc câu nầy của GS. Trần Ngọc
Thêm, tôi thật tình chưa hiểu hết tôn ý của GS. Cái gọi là “tư duy phản
biện” sao lại bị cột trói vào một trật tự tinh thần và phẩm chất đạo lý
của một con đường khiêm cung, quang minh chính đạo như Lễ (lễ độ, lễ
phép, lễ nghi, lễ giáo, lễ bái…).
Muốn khai mở tư duy phản biện thì chỉ
cần ba yếu tố chính là kiến thức vững vàng, phương pháp luận chặt chẽ và
khung cảnh thích hợp. Cả một nền triết lý Đông phương, kiến thức khoa
học kỹ thuật và phương tiện truyền thông hiện đại là cốt lõi của tư duy
phản biện. Lễ không đóng vai trò chướng ngại hay tiêu cực nào cho mọi
hình thức phản biện. Không có một thầy giáo nghiêm túc nào lại cấm đoán
học sinh mình nêu ý kiến phản biện; nếu không muốn nói là còn hài lòng,
ngầm sung sướng vì sự thông minh, lập luận rạch ròi của học sinh mình
trong phản biện cả. Thêm nữa, khi nói đến cụm từ “giải phóng sức sáng
tạo” thì phải tìm tới những trở ngại kìm hãm sức sáng tạo. Đó là do sự
thiếu khả năng, thiếu nhân tài, thiếu điều kiện, thiếu hoàn cảnh… chứ
hoàn toàn không do một hình thức “Lễ” nào tác động để làm mất đi khả
năng sáng tạo cả. Muốn “giải phóng sức sáng tạo” thì phải cần quy tụ
nhân tài, tôn trọng tự do, đánh giá công minh và đãi ngộ xứng đáng là
bốn “tiêu chuẩn vàng” của tinh thần phát huy sáng tạo Đông cũng như Tây.
“Lễ” chẳng đóng một vai trò nào mang tính quyết định chung cuộc trong
sáng tạo nghệ thuật, khoa học và nhân văn cả. Do vậy, kiến nghị của GS
về việc cần chấm dứt việc sử dụng một câu TÂM NGÔN hay ho như thế thì
rất mong GS định tâm suy nghĩ và cân nhắc cẩn trọng hơn; cũng như cần
uốn lưỡi nhiều lần trước khi phát biểu.
Nhà
trường Mỹ cũng có các câu khẩu hiệu được sử dụng luân lưu trong hệ
thống trường học cả nước nhưng hẩu hiệu trong nhà trường Mỹ thường không
nhắc nhở về phương thức và thái độ học tập mà nói về ý nghĩa và mục
đích của quá trình học tập. Sau đây là một dẫn chứng về 200 câu khẩu
hiệu trong nhà trường Mỹ đủ các cấp học (https://sloganshub.org/ school-slogans/).
Có thể nói là gần như không có một câu nói lên một nhân vật thần thánh
nào khác hơn là chính bản thân người học trò phải chủ động và chịu trách
nhiệm cho hướng đi và mục đích mình vươn tới. Nếu có chăng một vài câu
nói về “lễ” thì cũng đề ra phong cách ứng xử do chính bản thân người học
trò chủ động như “Hãy kính trọng người khác để được người khác kính
trọng” (Respect others and they’ll respect you). Trong lúc đó thì cách
thủ lễ của Việt Nam ta là cần phải làm theo lời khuyên và đương nhiên
chấp nhận giá trị của các bậc cao nhân tiền bối.
Thử khách quan để đưa ra một vài nét so sánh về khái niệm, nội dung và tác dụng của cái “đức” và “lễ” theo hai khuynh hướng:
- Việt Nam: Thầy giáo và xã hội chủ động dạy dỗ học trò và con em phải làm những điều hay lẽ phải đã được quy định.
-
Mỹ: Thầy giáo và xã hội chỉ đóng vai trò trình bày, giới thiệu hệ thống
giá trị đạo lý để cho học trò và con em tự quyết định có nên áp dụng
những nguyên tắc và giá trị đó cho mình hay không.
Như
thế, dẫu là trong bối cảnh văn hóa của Mỹ, Việt Nam hay bất cứ quốc
gia, xã hội nào thì đức hạnh vẫn được bảo vệ và tôn trọng. Tiêu chí của
hệ thống giá trị và đức hạnh tuy không giống nhau nhưng vẫn có điểm
chung, đó là trật tự xã hội và cung cách đối tác hay ứng xử với nhau. Đó
chính là cái Lễ đã trở thành cái biết, cái học đầu tiên cần phải có.
Hình thức và phương tiện ứng dụng cái Lễ trong môi trường giáo dục cần
phải có sự mềm dẽo, thích ứng tùy theo thời đại, văn hóa xã hội và đáp
ứng được nhu cầu cụ thể.
Kẻ
đang viết những dòng nầy rất chia sẻ thiện ý và công tâm của GS. Trần
Ngọc Thêm cũng như lời phản biện rất thuyết phục của PGS.TS Trần Xuân
Nhĩ, nguyên Thứ trưởng Bộ GD-ĐT khi ông cho rằng: “… với mỗi một con
người, ‘đức’ là cái gốc cơ bản . Ở đây có thể hiểu “lễ” tức là đức hạnh.
Trong cuộc sống hay ở gia đình , cơ quan, nhà trường… đức rất quan
trọng.”
Nay
giữa hai khuynh hướng trái chiều là nên bỏ hay nên giữ câu châm ngôn
“Tiên học lễ, hậu học văn” trong môi trường giáo dục, tuy mới nghe qua
thì đây chỉ mới là một hoặc vài ba ý kiến chống hay thuận theo quan điểm
cá nhân; nhưng đứng trên bình diện giáo dục và luân lý đạo đức của một
xã hội, một quốc gia thì đây cũng có thể coi như một bước đột phá của
những nhà giáo, trí thức dân tộc trước những thách thức của thời đại
mới. Sự xét lại để điều chỉnh cập nhật những giá trị tinh thần và đạo
đức “xưa bày nay làm” trong nhiều lĩnh vực mà đặc biệt trong môi trường
và nhu cầu cải cách giáo dục là những đóng góp cần thiết trước muôn vàn
chướng ngại đang diễn ra trước mắt. Tuy nhiên, việc kiến nghị hủy bỏ câu
“Tiên học lễ, hậu học văn” thì hoàn toàn không nên thực hiện vì nó vừa
thiếu cơ sở về đạo đức cũng như lý luận; vừa không thuyết phục trên căn
bản nguyên lý giáo dục và đạo lý dân tộc.
Trong
mọi công cuộc cải cách và đổi mới cần xác định một cách khách quan và
khoa học rằng, không hề có một nguyên nhân đơn lẻ nào có đủ tầm vóc
quyết định huống hồ đây chỉ là một câu nói mang tính tục ngữ, châm ngôn
lâu đời chứ không phải là khẩu hiệu nhất thời. Học lễ trước để chuẩn bị
những điều kiện sẵn sàng cho bước học văn tiếp theo là một trình tự diễn
tiến rất “lôgich” không bao giờ lỗi thời hay phai cũ.
Sacramento Thanksgiving 2021
Trần Kiêm Đoàn, Ph.D., MSW
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét