Trùng Dương
Lời giới thiệu: Tôi không khỏi
bâng khuâng được tin Chị Võ Phiến, tên thật là Viễn Phố, phu nhân nhà
văn Võ Phiến (1925-2015), đã qua đời ngày 24 tháng 7, 2024, hưởng thọ 94
tuổi. Trong số các bạn đời của các bạn văn của tôi, chị là người phối
ngẫu tôi có dịp gần gũi hơn cả, từ khi anh còn sống và cả sau khi anh đã
qua đời. Kỷ niệm sâu sắc nhất tôi có với chị là thời gian mấy ngày ở
với chị sau ngày anh mất và đang nằm chờ khâm liệm ở nhà quàn, trong
ngôi nhà hai tầng trong một cư xá yên tĩnh ở Santa Ana chị ở có một
mình. Hình ảnh tôi không quên được là chị ngồi gọi điện thoại đó đây sắp
xếp việc chung sự cho anh, trước một đống mấy trăm tấm thiệp “Tạ từ”
anh đã cho in sẵn từ bao giờ chị nói không hay, với bài thơ ngắn tựa là
“Đến”—Mải miết ra đi đâu tính đến / Đến nơi nào? / Bẩy tám mươi năm rồi cũng đến / Đến rồi sao!
Lúc ấy chị đã 85 tuổi, đã phải dùng tới walker để di chuyển trong nhà,
nhưng chị vẫn lo tang chay cho anh chu đáo, như chị đã lo cho anh và cả
sự nghiệp văn học của anh suốt nhiều thập niên chung sống.
Nghĩ
tới chị nay đã an nghỉ và hồn có thể đã đoàn tụ với anh ở đâu đó, tôi
không khỏi nhớ tới một bài viết về chị 15 năm trước. Xin soạn lại ở dây,
như một nén nhang gửi tới cả hai anh chị, với lòng biết ơn về di sản
anh chị đã để lại cho các thế hệ Việt tự do.
[TD, 2024]
*
Kể từ hôm ghé thăm chúc Tết anh Võ Phiến và chị Viễn
Phố với các bạn văn nghệ hồi đầu năm tới nay đã… lại sắp tới một cái Tết
nữa. Mặc dù đã xuống Nam Cali hai lần sau đó vì việc gia đình, mãi tới
đầu tháng 10 tôi mới thu xếp để ghé thăm anh chị trở lại. Dự tính chỉ ở
chơi với anh chị một tiếng vì không muốn hai ông bà đã ngoài 80 phải
tiếp khách lâu. Vậy mà 4 tiếng đồng hồ sau mới giã từ mà vẫn còn nhiều
vương vấn, bịn rịn.
Buổi ghé thăm anh chị lần này đã để lại trong
tôi một xúc động đặc biệt. Cũng có thể vì đây cũng là lần đầu tiên tôi
ghé thăm anh chị một mình kể từ khi anh chị về hưu và dọn về vùng Quận
Cam, thành ra coi như tôi “có” anh chị cho riêng mình tôi tới 4 tiếng
đồng hồ. Hẹn từ 11 tới 12 giờ sáng (tôi phòng hờ có thể đi lạc vì là lần
đầu đến nhà anh chị một mình, khác với những lần trước đều có một vài
bạn văn cùng đi), mà mới 11g hơn đã thấy chị đứng sẵn ở cổng bên mấy bụi
hoa hồng chờ khi tôi lái xe vào khoảng sân trước nhà để xe (nay đã biến
thành kho chứa sách vì đã nhiều năm anh chị không còn lái xe). Bước vào
nhà đã thấy anh áo quần tề chỉnh, cả đội mũ nữa, chắc cho ấm đầu với
mái tóc trắng còn lưa thưa, đang chờ khách. Tôi cảm động lắm, vì rõ ràng
là anh chị đang ngóng khách phương xa.
Lần nào ghé thăm anh, chị
cũng đều góp mặt, khiến tôi cảm thấy gần gũi với chị ngay từ lần đầu
tiên đến thăm ở căn nhà trên đường Baltimore ở Los Angles đã 25 năm về
trước, đấy cũng là lần đầu tiên tôi gặp chị – xưa ở Sàigòn, tôi nhớ mình
thường chỉ gặp anh, cũng như nhiều bạn văn nghệ khác, hoặc ở các toà
báo hoặc ngoài quán cà phê, ít khi đến nhà ai. Lần này chị lại càng cần
góp mặt hơn nữa vì đôi lần tôi thấy chị định đứng lên làm gì đó, như đi
lấy khay nước trà với dĩa bánh Trung Thu đãi khách, thì anh, ngồi đối
diện với tôi tại bàn ăn, lại kéo tay chị nói ngồi để nghe rồi nói lại
cho anh. Hiểu ra, tôi phải nói lớn hơn và chậm lại để anh nghe kịp.
Tôi
kể anh chị nghe về chuyến đi Âu châu hè rồi, đặc biệt hôm ghé thăm Hồ
Trường An ở Troyes, cách Paris 2 tiếng lái xe, ngay sau khi vừa đặt chân
tới Paris vì sợ sau đó mải đi đó đây sẽ không có dịp. Nghe chuyện, anh
chị mới biết Hồ Trường An hồi đầu năm bị một trận tai biến mạch máu
khiến nửa người bên mặt bị liệt, tay phải chưa sử dụng được, vẫn còn
đang tập. Thảo nào đã lâu không được thơ từ gì của Hồ Trường An, chị
nói. Thơ nào ảnh cũng viết thật dài, kể nhiều chuyện, làm không được thơ
của An cũng nhớ. Anh nghe chuyện, nhưng mắt nhìn chị như chờ chị lặp
lại vì nặng tai, anh nghe câu được câu không. Tôi thấy, và ái ngại, rõ
ràng anh phải cố gắng để theo dõi câu chuyện. Vậy chứ nghe xong rồi quên
ngay, chị bảo với tôi. Tuy vậy, anh còn nhớ một điều về Hồ Trường An,
và hỏi thăm tôi anh An còn sống với người bạn đời Bernard. Tôi đáp còn,
và thêm, chính Bernard đã vào ra nhà thương coi sóc nhà văn tận tình tới
độ sau đó chính anh ta cũng phải vô nhà thương nằm một thời gian vì bị
suy nhược tâm thần. Tôi thấy anh gật gù, nhưng chắc chút nữa thế nào
cũng hỏi lại chị tin về Hồ Trường An.
Có một lúc anh đi lại bàn
làm việc ở góc nhà, mò mẫm, rồi đem lại chỗ chúng tôi trang nhất của tờ
Việt Herald số gần đây đã gấp nhỏ lại để góc dưới tay mặt của trang báo
nằm ở trên, cho thấy bài tôi mới viết, "Câu chuyện văn học miền Nam: Tìm
ở đâu?" Bài đã và đang gây nhiều phản ứng thú vị. Anh đưa tôi coi, tôi
nói, ô, như vậy là anh đã đọc bài này rồi. Đọc rồi nhưng quên rồi, chị
đáp hộ anh. Tôi cụt hứng, tính kể anh nghe, song bỏ ý định đó, về vài ý
kiến của người đọc đăng dưới bài đó trên trang Blog Nguyễn Xuân Hoàng và
Bạn Hữu tại Web site của đài Voice of America. Chị bảo tôi, bây giờ anh
ấy không nhớ những chuyện vừa xẩy ra.
Quả là anh không nhớ những
chuyện vừa mới xẩy ra, vì một lúc sau, anh chợt nhìn thấy trang báo còn
nằm trên mặt bàn, chỉ cho tôi thấy tên tôi dưới tựa bài báo, như thể
anh mới nhìn thấy lần đầu. Tôi nghe xót xa thế nào. Tôi đọc ở đâu đó về
việc người ta càng lớn tuổi càng chỉ nhớ những chuyện trong dĩ vãng xa
xưa, có khi thật xa xưa. Và tôi có dịp nhìn thấy điều đó ở anh. Khi chờ
đồ ăn tại quán ăn của sân golf bên kia đường đối diện với khu nhà của
anh chị, tôi nhớ có gợi lại hồi tôi mới quen anh cho chị cùng nghe, mặc
dù có thể tôi đã kể ở đâu đó rồi.
Dạo ấy, vào đầu thập niên 1960, tôi đọc truyện Giã Từ
của anh, cảm kích, tôi viết thư cho anh. Tôi nhớ có một câu tôi viết,
đại ý, là tôi thèm cái kinh nghiệm của thế hệ của anh, rồi ký tên khai
sinh của mình, bỏ đi chữ "thị" ở giữa vì hồi ấy tôi không thích cái tên
đệm cho con gái đó. Anh viết thơ hồi âm tôi, gọi tôi là “anh”, có một
câu, đại ý, rằng còn anh thì anh ước còn đủ hăng say để sống cái thời
đại của tôi. Anh mời tôi có dịp ghé lại thăm anh ở nơi làm việc, tại tòa
nhà của Nha Thông tin góc đường Catinat/Tự Do xế tòa nhà Quốc Hội ở
Sàigòn hồi ấy. Chỉ khi tôi bước vào phòng làm việc và tự giới thiệu, anh
mới biết tôi không phải là một “anh” như anh đã gọi tôi trong thư hồi
âm.
Rồi câu chuyện xoay quanh thời đại của Giã Từ. Anh
trở nên linh hoạt hẳn ra, chị nhìn anh vui ra mặt. Xoay qua tôi, chị
khuyến khích tôi hỏi thêm để anh kể chuyện. Cô thấy anh ấy khác với hồi
nãy lúc còn ở nhà không, chị bảo tôi.
Anh kể, và đến phiên tôi cố
gắng theo dõi những lời kể tuy linh động song không được mạch lạc lắm,
về hồi mới “bỏ kháng chiến” về thành và làm công chức cho Ty (hay Nha?)
Thông tin ở Bình Định (hay Thừa Thiên), trong khi chị chêm vào những
điều chị nhớ khi anh có vẻ ngập ngừng, hoặc chưa tìm ra chữ. Một giai
thoại nổi bật khiến tôi cũng tò mò. Có một lần ông Ngô Đình Diệm, hồi ấy
còn là một nhà chí sĩ (hay đã thành tổng thống?), đi thăm dân trong
vùng. Anh kể, với những hình ảnh rời rạc và tôi đã phải sắp xếp lại:
Người ta xô nhau để tới gần đặng sờ vào ông vì nghe tên ông đã lâu, coi
ông như một vị cứu tinh của họ. Nhiều người đạp cả lên giầy của ông làm
đôi giầy lấm đầy bùn. Một phóng viên nhiếp ảnh ngoại quốc đã chụp được
một chiếc giầy lấm bùn đo, đưa lên mặt báo, có lẽ là một tờ báo Pháp nào
đó, với lời chú thích, “Un soulier eloquent”. Rồi anh có vẻ tiếc là
“bên mình” đã không biết khai thác cái hình ảnh đó cho công cuộc tuyên
truyền.
Một thoáng linh hoạt của anh cũng làm chị vui không che
giấu. Tôi nói với anh, với tất cả sự chân thật, và cũng muốn chị cùng
nghe, là theo tôi anh đã làm những gì cần làm trong phần đời còn lại,
đặc biệt là bộ Văn Học Miền Nam gồm bẩy cuốn của anh là một viên ngọc
quý giá của nền văn học Việt Nam hải ngoại, và nó sẽ là một tài liệu mà
những ai muốn nghiên cứu về văn học miền Nam 1954-1975 đều không thể
không tham khảo. Đồng ý là chúng ta hiện có hai nguồn chứa sách báo Việt
quan trọng, kể cả nhiều cuốn đã bị hủy hoại trong phong
trào đốt sách vào cuối năm 1975, đó là thư viện Quốc Hội Mỹ
và thư viện Kroch Asia của Đại học Cornell, nhưng những tài liệu ấy là
những tài liệu rời. Bộ sách của anh đã cho những nhà khảo cứu tương lai
bản hướng dẫn cần thiết. Anh có quyền nghỉ ngơi, dưỡng già. Anh nghe,
hay không, tôi không biết, chỉ thấy mắt anh lặng lẽ nhìn ra sân golf
xanh mướt mầu cỏ tắm trong nắng thu ngoài cửa sổ của tiệm ăn.
Nhưng
khi nghe tôi hỏi là nếu không có chị thì anh có thực hiện được bộ sách
mà anh đã bỏ gần hết quãng đời trên 30 năm lưu xứ ra vừa sưu tầm vừa đọc
vừa viết, trong khi vẫn đi làm công chức toàn thời, thì anh lắc đầu,
song không nói gì, không rõ anh có hiểu. Tôi nhìn sang chỗ chị lúc ấy
đang ngồi giữa hai chúng tôi, đôi mắt rưng rưng.
Mặc dù cũng đi
làm toàn thời như anh, rồi nuôi một bầy con bốn người ba trai một gái,
với hai người con trai kẹt lại ở Việt Nam mãi nhiều năm sau mới qua
được, rồi cơm nước, giặt giũ, dọn dẹp nhà cửa, vườn tược, song chị cũng
còn giữ phần đánh máy tất cả những trang bản thảo của anh. Bảo làm sao
chị không cùng thương những đứa con tinh thần của anh cho được, dù cho
chúng có ra thể nào, và nâng niu, bảo bọc chúng. Tôi tẩn mẩn thầm hỏi:
Giá anh không đọc lái tên chị Viễn Phố thành Võ Phiến, rồi dùng nó làm
bút hiệu từ đó, thì liệu chị có vẫn cảm thấy những đứa con tinh thần
đông đảo của anh gần gụi với chị đến thế? Hỏi, song tôi biết câu trả
lời, đó là chị vẫn hết lòng với sự nghiệp văn học của anh. Chị rành rẽ
chuyện văn học Miền Nam hơn nhiều người tôi quen biết.
Mặc thời
đại vi tính với Internet, anh vẫn chăm chỉ… viết tay. Tôi còn nhớ có lần
nghe anh nói anh phải cảm thấy da thịt của tay mình tiếp xúc với mặt
giấy mới cảm thấy hứng khởi và yên tâm sáng tác được, hay một ý tương
tự. Tôi hình dung mặt tờ giấy đối với anh có lẽ cũng giống như cái
“security blanket” đối với nhiều trẻ nhỏ.
Nhưng từ vài năm nay
anh không còn viết nữa. Một đời gắn liền với chữ nghĩa bỗng như hụt
hẫng, thừa thãi, chị nói riêng với tôi, nước mắt long lanh. Anh tự hỏi
tại sao mình sống lâu như vậy. Tôi vỗ về cánh tay trái mới té gãy và còn
băng bột của chị. Chị rất sợ lỡ phải “đi” trước anh, vì không biết ai
sẽ săn sóc anh được như chị săn sóc anh. Chị không muốn con cái phải bận
tâm nhiều về cha mẹ già. Hôm chị té gẫy tay, mãi tới sau khi đi bác sĩ
băng bó xong xuôi, đến tối mấy người con mới hay.
Khi trở lại nhà, chị kêu anh đi nghỉ trưa để chị cùng với tôi xuống nhà kho soạn sách của anh, vì tôi có hỏi xin một bộ Văn Học Miền Nam
gồm bẩy cuốn (song chị chỉ còn có năm cuốn) cho một người quen trẻ ở
Việt Nam vẫn ao ước có được bộ sách đó.
Chị kể sở dĩ chị còn một số sách này vì hồi cách
đây hơn một năm, nhà xuất bản Văn Nghệ ở Westminster, Nam California,
dẹp tiệm (sau nhiều năm không đòi được tiền bán sách của một số nhà
sách, nên bị thua lỗ, và phá sản); và người chủ trương, ông Võ Thắng
Tiết, phải xé bìa (“đến chảy cả máu tay”, theo lời chị) bỏ đi, rồi đem
bán sách như giấy lộn. Không nỡ nhìn những cuốn sách của anh lâm vào
cảnh đó, chị nhờ các con tới chở về chất đầy hai tủ đứng trong nhà chứa
xe.
Trao chồng sách cho tôi, chị nói chị hy vọng có người sẽ viết
về các công trình văn học của anh. Thực ra thì đã có một số sách viết
về anh, như cuốn Võ Phiến của Nguyễn Hưng Quốc (Văn Nghệ, 1996), hoặc gần đây hơn, cuốn Võ Phiến and the Sadness of Exile
của John C. Schafer (Southeast Asia Publications, 2006), và nhiều bài
khác, trong đó có bài tiểu luận “Võ Phiến” của Thụy Khuê (RFI, Pháp),
đăng lại trên tạp chí Hợp Lưu số 103, tháng 12-2008. Ngoài ra còn có một
số luận án về sự nghiệp văn học của anh, trong đó có tập Vo Phien:
Culture Nationale, Lectures Occidentales của Trương Thị Liễu, nạp tại
Đại Học Sorbonne, phân khoa Văn Chương Đối Chiếu, năm 2001.
Tôi
ra về, trong đầu lởn vởn ba câu thơ của anh làm năm 1986, mà chị đọc cho
tôi nghe trước đó. Tôi đã hỏi chị sao chỉ có ba câu, chị đáp, ai mà
biết, cô hỏi tác giả xem. Tôi đáp, nhìn sang cửa phòng anh đã khép, thôi
để anh nghỉ, tôi xin phép về, cũng để chị nghỉ nữa. Tôi nghĩ là tôi
hiểu vì sao bài thơ chỉ có ba câu:
Ra đi tuổi chẵn năm mươi,
Năm mươi tuổi nữa nào nơi ta về?
Ngàn năm mây trắng lê thê…
Trái, anh Võ Phiến và chị Viễn Phố trước cửa nhà; phải, anh chị trên đường về nhà từ quán ăn tại sân golf đối diện với khu cư xá của anh chị tại Santa Ana, Nam California, ngày 6 tháng 10, 2009. (Ảnh Trùng Dương)
Chị Võ Phiến đang liên lạc đó đây bàn chuyện tang lễ cho anh bên mớ thiệp “Tạ Từ” anh soạn sẵn. (Ảnh Trùng Dương, 2015)
Hàng đứng, từ trái qua: Nhà văn Nguyễn Hùng Vũ, bà Diệu Chi (phu nhân cố nhà văn Nguyễn Mộng Giác). Hàng ngồi, từ trái qua: Nhà văn Trùng Dương, bà Viễn Phố. Hình chụp tháng 8 năm 2023.
[TD2009, 2024]
Nguồn: https://diendantheky.net/trung-duong-vien-pho-nguoi-dan-ba-dang-sau-bo-van-hoc-mien-nam-1954-1975/
Mời Xem Thêm :
(TS Nguyễn Hưng Quốc) Võ Phiến, những lần gặp sau cùng
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét