CÁI
KHÓ KHI LÀM THƠ ĐƯỜNG
( Nguyễn Cang )
MỞ BÀI
: Hiện tại, có nhiều người trong nước
cũng như hải ngoại, làm thơ Đường. Bỗng dưng nó trở thành cái mốt,
mà có mới mẻ gì đâu thể loại thơ nầy? Nó được các vua quan nước ta
đưa vào quy chế trong các cuộc thi tuyển lựa nhân tài ra giúp nước, từ mấy
thế kỷ trước.Ở hải ngoại cũng như trong nước nhiều câu lạc bộ,
hội thơ Đường được thành lập,nhỏ
hơn một chút thì có vườn thơ Đường, góc thơ Đường, chùm thơ Đường
v.v. Đặc biệt có sự tham gia của
các bạn trẻ làm thành phong trào giống như phong trào thơ mới giai
đoạn 1932-1945 vậy.Tôi không rõ do đâu mà phong trào lên nhanh, có thể do nhàn hạ sau khi
"tang bồng trang trắng vỗ tay reo" thì các cụ muốn tìm thú
vui giải trí vừa thanh tao vừa luyện cho trí não khỏi bị suy thoái,
Bạn mình làm được bài thơ hay bèn khoe cho bạn khác biết tạo thành luồng điện lan nhanh. Còn các bạn
trẻ thấy cha mẹ làm thơ cũng bắt chước làm thử, đọc lên nghe được bèn làm tiếp, nhưng
cũng có thể do bế tắc trong cuộc sồng nên tìm quên lãng trong tiếng
thơ .Có thể nói bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật là thể thơ khó
làm nhất ví nó có nhiều luật lệ ràng buộc mà nếu ta không nắm
vững thì sẽ bị thất luật, thất
niêm , biến thành
thơ cổ phong hay thơ tự do và
bị xếp vào loại non nớt, ấu trĩ. Bài thơ hạn định trong 8 câu, mỗi
câu 7 chữ,nghĩa là có tất cả 56 chữ thôi nhưng mỗi chữ phải được
đặt ở một vị trí nhất định theo đúng luật bằng trắc. Có thể sánh
những chữ trong bài như một quân cờ trong bàn cờ thế . Quả thực nó
khó làm, nhưng khó nhất là điểm nào?
VÀI ĐIỀU CĂN BẢN : Có những điều căn bản sau đây mà ta cần nắm vững trước khi
giải quyết vấn đề. Trong thể loại thơ thất ngôn bát cú Đường luật
có thể nói là một sự kết tinh thống nhất kỳ diệu giữa ngôn ngữ và âm nhạc, giữa tình và lý giữa
nghệ thuật và khoa học thể hiện đồng thời trong năm yệú tố sau
đây:niêm, luật, vần, đối và kết cấu. Trong 5 yếu tố đó thì "đối" là quan trọng nhất. Mỗi âm
tiết đều mang dấu giọng cao thấp nên người ta chia ra hai loại là thanh
trắc và thanh bằng. Thanh trắc là những tiếng có dấu sắc ( hỏi,
ngã, nặng ). Thanh bằng là những tiếng có dấu dấu huyền ( gọi là trầm bình thanh) hoặc
không dấu (gọi là phù bình thanh). Vần là những chữ có cách phát âm
gần giống nhau ( gọi là
vần thông ) hoặc giống nhau ( gọi là vần chính). Vần thông , thí dụ: nga ,moa,
sà,...Vần chính, thí
dụ: lính, tính,
dính.. hoặc: la, ba, nga...
Một cách tổng quát, vần có thể gieo ở cuối câu hoặc giữa câu. Trong
bài thơ thất ngôn bát cú , vần được gieo ở cuối câu. Khi chữ gieo vần
mà mang dấu sắc (hoặc hỏi ,
ngã , nặng) thì ta gọi nó là vần trắc , còn nếu nó mang dấu huyền
(hoặc không dấu) thì gọi là vần
bằng.
Niêm , luật , vần là ba yếu tố căn
bản quy định phép tắc làm thơ ta chỉ cần nắm vững là được . Còn "đối" và "kết cấu" mới là quan trọng, nó đòi hỏi khả nămg trí tuệ
, kiến thức cao để làm cho nghệ thuật thăng hoa, giàu tính biểu cảm.
KHẢO SÁT VỀ PHÉP ĐỐI
: Bây
giờ xin đi vào vấn đề chính là phép đối ngẫu trong bài thơ thất ngôn
bát cú Đường luật, Vậy định nghĩa đối là gì? Đối là những câu văn
đi sóng đôi với nhau từng cặp. Xét 3 phép đối căn bản được áp dụng hiện
hành, những
cách phân loại khác khá phức tạp
như: liên châu đối,song nghĩ đối,sự đối
v.v. ta không bàn ở đây, các bạn có thể tham khảo ở sách báo hay trên
internet. Ba phép đối căn bản là đối thanh , đối ý và đối từ. Cái
khó khi làm bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật là bạn phải đạt 3
yếu tố cơ bản
trên đồng thời phải giữ
đúng luật bằng trắc theo quy định của thơ Đường trong mỗi câu mỗi chữ
của bàì thơ. Mà
việc chọn ý lựa vần đã là khó huống chi phải sắp xếp như thế nào
để có đối nữa. Nhưng một khi bạn quen tay rồi thì nó trở nên dễ
dàng, đó là điều chắc chắn!
Trong bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật thì 2 câu thực (3&4)
và 2 câu luận(5&6) bắt buộc phải đối, còn cặp đề (1&2) và
kết (7&8) không bắt buộc. Quy định như vậy ta phải theo để có một
bài thơ Đường đúng luật, còn hay hay dở là vấn đề khác. Một bài thơ
thất ngôn bát cú Đường luật mà không có đối thì kể như hỏng, dù
bài thơ đó ý có hay cở nào cũng bị loại chẳng khác nào ăn phở mà
thiếu ngò gai!
Tóm lại
đối là đặc điểm để nhân biết một bài thơ Đường luật, cũng là tinh hoa của thơ Đường và sau cũng là
tiêu chuẩn để đo trình độ làm thơ Đường của tác giả.
Xin lưu
ý trong hai câu đối thì câu trên câu dưới phải có số chữ bằng nhau, nghĩa là câu trên có 7 chữ
thì câu dưới cũng phải 7 chữ, chứ không thể câu nầy 7 chữ
câu kia 6 chữ được.
Đối thanh:
tức đối về luật bằng trắc ,
thì mỗi chữ tương ứng với vị trí câu trước và câu sau, nếu chữ của
câu trên mà bằng thì chữ của câu dưới phải trắc, và ngược lại.Ví
dụ:
Có phải thuyền em e bến lạ
Hay là trần thế vắng người quen.
*"phải"
( trắc) câu trên, đối với" là"(bằng) câu dưới.
*"em"
(bằng) câu trên,
đối với "thế" (trắc) câu dưới
*"bến
lạ" (trắc) câu
trên, đối với "người quen" (bằng) câu dưới...
v.v...
Trong câu
đối 7 chữ, chữ cuối vế trên là thanh trắc thì chữ cuối vế dưới
phải là thanh bằng. Như vậy câu đối 7 chữ cũng có 2 bảng luật trắc và bằng như sau:
* Bảng luật trắc:
T-T-B-B-B-T-T
B-B-T-T-T-B-B
Thí dụ:
Ngũ phụng thư danh lưu sử sách
Thập cơ bát thạch giúp giang sơn
*Bảng luật bằng:
B-B-T-T-B-B-T
T-T-B-B-T-T-B
Thí dụ:
Sau nhà chậu cúc vừa đơm nụ
Trước ngõ cành mai mới trổ hoa.
Chú thích :+ Các chữ 2,4,6,7 phải theo đúng luật bằng
trắc. Nếu tiếng
thứ 2,4,6 câu trên mà bố trí B-T-B thì chữ thứ 2,4,6 tương ứng câu dưới phải làT-B-T và
ngược lại, nếu chữ 2,4,6 câu trên được bố trí T-B-T thì chữ tương ứng
của câu dưới phải là B-T-B. Còn chữ thứ 1,3,5 thì sao? Chữ thứ 1,3
nói bất luận thì được chứ chữ thứ 5 mà nói bất luận thì dễ rơi
vào khổ độc (khó đọc).Do đó nếu
tiếng thứ 7 thuộc nhóm trắc thì tiếng thứ 5 phải thuộc nhóm bằng
và ngược lại để cho lúc nào tiếng thứ 5 và 7 cũng phải đối nhau qua
tiếng thứ 6, Chỉ khi nào đối mà làm hại cả câu thơ thì lúc đó ta
mới sử dụng luật "bất luận" chữ thứ 5 nầy, nghĩa là bằng
trắc gì cũng được, nhưng những tiếng đáng trắc (chữ thứ 5 của những câu có vần) mà đổi ra bằng thì được , còn những tiếng đáng bằng (chữ thứ 5 của
những câu 3,5,7)
mà đổi ra trắc thì không nên vì dễ bị rơi vào khổ độc như đã nói ở
trên. Thí dụ cho trường hợp thứ nhứt nói trên:
"Giữa núi non nầy ai
cố tri?"
[(chữ "ai"( bằng) đối với
"tri" (bằng) qua chữ thứ 6 là "cố". Chữ
"ai" là chữ thứ 5 (câu có
vần) theo lẽ thanh
trắc mới đúng, nhưng ở đây áp dụng luật "bất luận", biến
trắc thành bằng].
[Tới đây tôi xin mở dấu ngoặc để
giải thích thêm về trường hợp thứ hai nói trên. Chữ thứ 5 (câu khôngcó
vần) là thanh bằng thì không nên ( chớ
không phạm luật vì chữ 1, 3,5 cho phép tùy chọn) đổi
sang thanh trắc. Tại sao luật "bất luận" cho phép mà bảo là
không nên? Vì đổi như thế sẽ dễ rơi
vào khổ độc ( khó đọc).Vài bạn làm thơ Đường lâu năm mà vẫn lấn cấn chỗ
nầy. Bạn cho rằng thanh bằng nầy không thể chuyển sang trắc vì chuyển
như vậy là phạm luật! Phạm sao được khi luật "bất luận" cho
phép thì tự nó hóa giải được rồi.Khi rơi vào khổ khổ độc thì khó
đọc nhưng vẫn chấp nhận được. Trường hợp nào cho phép ta làm như
vậy? Đó là khi gặp tên riêng, hoặc địa
danh v.v.Xin đưa ra một ví dụ để minh hoạ cho trường hợp nầy.
Mùa xuân mới
1, Mậu
Thân đón Tết chốn quê nhà
(v)
2.
Đất nước Thanh bình ước hiện ra (v)
3. Cửa cửa chưa mời Hạnh phúc
đến
4.
Đường đường đã thấy chiến chinh qua (v)
5.
Pháo xuân thưa tiếng đì đùng nổ
6. "Pháo chuột" mở mùa
tành tạch ca (v)
7. Xuân mới cái chi? Xuân mới lạ
8. Bao giờ xuân mới thật đơm hoa (v)
( HD)
Trên đây là bài thơ thất ngôn bát cú
Đường luật, luật bằng vần bằng.
Xét chữ thứ 5 câu 3 (câu không có vần): "Cửa cửa chưa mời Hạnh
phúc đến", chữ "Hạnh" theo lẽ phải thanh bằng nhưng ở
đây tác giả đổi thành trắc ( xử dụng luật "bất luận") vì
muốn nhấn mạnh Hạnh phúc thì không thể nói "Hành" phúc
được.
Xét chữ thứ 5 câu 5 (câu không có
vần): "Pháo
xuân thưa tiếng đì đùng nổ",chữ "đì" thanh bằng tác giả
giữ nguyên.
Xét chữ thứ 5 câu 6 (câu có vần): "Pháo chuột mở mùa tành
tạch ca", chữ "tành" theo lẽ thanh trắc nhưng đổi thành
bằng ( áp dụng
luật "bất luận") , vì tác giả không muốn dùng điệp từ
"tạch tạch", mà
dùng từ láy "tành tạch", đọc lên, âm điệu nghe hay hơn.
Kết luận bài thơ nầy không sai luật.]
Đối ý : nghĩa là ý câu trên và ý
câu dưới hoặc là chống đối nhau hoặc bổ sung ý nghĩa cho nhau, hoặc khác
nhau . Ví dụ:
*Ý
chống nhau:
Đi đầu năm chốt bò từng
bước
Cản hậu hai xe tiến tới
sang
*Ý
bổ sung nhau:
Tường rào nghiêm gác chòi
dăm trạm
Bờ lũy giăng gai thép mấy
vòng
*Ý khác nhau:
Lìa Ngô bịn rịn còm mây bạc
Về Hán trau tria mảnh má
hồng
(Trích bài xướng của Tôn
Thọ Tường)
Đối từ loại:
Danh từ đối
với danh từ: danh
từ riêng-----danh từ riêng, danh từ chung-----danh từ chung; tính từ đối
với tinh từ; động từ ----động từ; trạng từ----trạng từ; số lượng
-----số lượng; tên người -----tên người; tên nước ----tên nước; từ Hán
Việt -----từ Hán Việt; từ nôm ----từ nôm v.v...
Ví dụ danh từ riêng đối với
danh từ riêng:
Liễu Thăng tặc tướng, đầu
sa ngựa
Phương Chính hàng quân, lũ
mất hồn
Đối từ loại, thoạt trông có vẻ đơn
giản nhưng thực tế nó rất phức tạp và khó làm . Cần nhớ nếu
mỗi chữ câu trên là
danh từ thì câu dưới,
tương ứng với vị
trí, cũng phải
danh từ ( không thể tỉnh từ hay động từ), thông thường là chiếu thẳng
từng từ, từ ngữ, trên xuống dưới.
Một vài trường hợp đặc biệt ta sẽ nói sau.
Lấy ví dụ 2 câu đối của Bà Huyện
Thanh Quan:
Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông rợ mấy nhà
"Lom
khom" đối với "Lác đác" ;
"dưới"----"trên" ; "núi"------"sông"
; "tiều"-----
"rợ" ; " vài"------"mấy" ; "chú"
-----"nhà".
Đối như
vầy thật chỉnh và điêu luyện.
**Vài
trường hợp đặc biệt:
*Chữ đồng âm dị nghĩa:
Ví dụ:
Hai mái trống tung đành chịu
dột
Tám giờ chuông đánh phải nằm co
(Tú Xương/ Hà nam
tức sự)
Câu trên
chữ "trống"nghĩa là trống trải, đồng âm với
"trống" là cái trống để đối với chữ "chuông" ở câu
dưới.
*Phép đối lưu thủy:
Ví dụ:
Còn chăng lời hẹn bên trang
sách
Hay đã tàn theo ánh lữa
đèn
Nếu theo
cách chiếu chữ thì hai câu nầy bất đối, nhưng xét về cấu trúc ngữ
pháp thì 2 câu trên đều có cấu trúc giống nhau, và nghĩa câu trên
chảy một mạch tràn xuống câu dưới làm trọn nghĩa ý câu trên nên đối
được.
Vậy nếu câu trên là : còn chăng, nếu
biết,..và câu dưới tương ứng là: hay đã, trời ơi....thì liên thơ đó
đã theo phép đối trên .
*Phép
"cú
trung đối":
Ví dụ:
Màn trời chiếu đất con người
khổ
Nước vật thuyền xơ cá biển
nghèo
Nếu lấy
câu trên câu dưới chiếu từng chữ lên nhau thì hai câu nầy không có đối.
Nhưng xét nội bộ từng câu thì ta thấy từ ngữ "màn trời"
đối với "chiếu đất", "nước vật" đối với
"thuyền xơ", nhóm từ "con người khổ" đối với
"cà biển nghèo" Như vậy lấy câu có nội đối để đối nhau thì rất cân bằng. Vậy
chấp nhận có đối.
* Phép đối chéo.
Ví dụ:
Chân bước vững, đường chiều
khấp khểnh
Rừng cây rậm rạp, trúc vươn
cao
Nếu lấy câu trên câu dưới chiếu từng
chữ lên nhau thì hai câu nầy bất đối, nhưng ta thấy nhóm từ "Chân
bước vững"
lại đối chéo với "trúc vươn
cao"; và "vườn cây rậm rạp" đối chéo với "đường
chiều khấp khểnh". Kết luận cặp nầy đối nhau.
Cần lưu ý thêm về đối từ loại.
Khi nói tới từ loại trong phép đối ta phải hiểu là từ loại mang ý
nghĩa về văn phạm vừa mang ngữ nghĩa riêng nữa. Cùng là danh từ (
hoặc tĩnh , hoặc động từ v.v.) nhưng nghĩa phải tương xứng , nghĩa là
phải cùng một chủng loại, hoặc
cùng tính chất. Ví dụ:
Giữ tiết, gìn trinh xinh nét cúc
Đội trời, đạp đất vững thân tùng.
Chữ
"tiết" đối với chữ trời", chũ "trinh" đối vời
chữ "đất" là không được mặc dầu chúng cùng là danh từ,
nhưng khác nhau về chủng loại.
Cuối cùng xin trích ra hai bài
thơ của bạn hữu để so sánh về phép đối từ đó rút kinh nghiệm khi
làm bài thơ Đường luật sao cho có được một bài thơ hay.
Hạnh phúc tuổi thọ
"Nhân sinh thất thập cổ
lai hy"
Thấm thoát nào hay tuổi quá
thì*
Mái tóc chòm xanh chòm
trắng bạc
Hàm răng cái rụng cái đen xì
Ngày hai buổi hết ăn rồi ngủ
Đêm chín giờ ôn phú tác thi**
Ví phỏng cuộc đời như thế mãi
Trăm
năm hưởng thọ khó khăn
gì!
*ghi chú: *thì: thời, ** tác thi: làm thơ
( Khánh Trần)
Nam giớí thì thầm
Con cà chưa hết, tới con kê,
Lớn tuổi, lắm lời sợ bị chê.
Chức Nữ đòi chồng, xin xuất giá,
Ngưu Lang muốn vợ, cưới đem
về.
Thấy bông không hái, người cho
dốt,
Gặp gáí làm ngơ, họ bảo quê.
Bảy bó xuân tình đâu đã hết,
Làm sao tránh khỏi thú đam mê.
( Nguyên Khôi)
**Nhận xét phép đối trong bài
thơ của Khánh Trần:
*xét 2 câu thực :
Mái tóc chòm xanh chòm
trắng bạc
Hàm răng cái rụng cái đen
xì
"Mái
tóc" đối với "hàm răng"( rất chỉnh : danh từ đối với
danh từ); "chòm" đối với "cái" ( danh từ đối với
danh từ, chú ý "cái" là đại danh từ thay thế "răng"); "xanh" đối với
" rụng "(
xanh: tĩnh từ ,rụng: động từ nên hai tứ nầy không đối với
nhau được ); từ
ngữ " trắng
bạc" đối với "đen xì" (có đối nhưng không
chỉnh vì "trắng bạc" là từ ghép đẳng lập còn "đen
xì" là từ ghép chính phụ).
Hai câu trên chỉ đạt một phần tiêu chuẩn
đối.
*Xét hai câu luận:
Ngày hai buổi hết ăn rồi
ngủ
Đêm chín giờ ôn phú tác thi
"Ngày"
đối với "Đêm " ( danh từ đối với danh từ);
"hai"....."chín"( số từ đối với số từ); " buổi"
...."giờ" ( danh từ đối với danh từ); từ "hết"/"ôn"
( không đối về từ loại,
"hết" là trợ từ, "ôn" là động từ); "ăn"/
"phú"( không đối về từ loại, vì "ăn" là động từ, còn
"phú" là danh từ);
"rồi"/ "tác"( không đối được về từ loại vì
"rồi" là liên từ, từ tiếng Việt; còn "tác" là
động từ Hán Việt); " ngủ "/ "thi" ( không đối được
về từ loại vì
"ngủ" là động từ còn "thi" là danh từ). Kết luận cặp nầy không đối.
Tóm lại dựa vào tiêu chuẩn
đối thì bài thơ nầy không đạt tức nó không được gọi là bài thơ
Đường luật thất ngôn bát cú, ta xếp nó vào loại thơ cổ phong, điều
nầy đưa đến sự suy ỵếu cả bài thơ, khác với ý định ban đầu của
tác giả là muốn phác họa ra một khoảnh khắc nhàn nhã hạnh phúc
của một người cao tuổi, nay chính vì "bất đối" và sự dùng
từ ngữ không khéo đã làm bài thơ
trở nên nhợt nhạt, bịnh hoạn, thiếu sinh khí, thật đáng tiếc.
**Nhận
xét về phép đối trong bài thơ của Nguyên Khôi:
* Xét 2 câu thực:
Chức Nữ đòi chồng, xin xuất
giá,
Ngưu Lang muốn vợ, cưới đem
về.
"Chức
Nữ" đốí với "Ngưu Lang" rất chỉnh ( danh từ riêng đối
với danh từ riêng); "đòi" ( động từ) đối với "muốn"( động từ); "chồng" đối với "vợ"( danh từ);"xin xuất
giá" đối với "cưới đem về" ( rất chỉnh).
Tóm lại 2 câu nầy đối rất chỉnh về thanh ,
ý, từ . Hai câu thơ
tình gợi tả nhưng lại đằm thắm mà không sỗ sàng. KN xử dụng phép
đối rất nghiêm để được hiệu quả.
*Xét 2 câu luận:
Thấy bông không hái, người cho
dốt,
Gặp gáí làm ngơ, họ bảo
quê.
"Thấy"( động từ) đối với "gặp"(
động từ); "bông"
( danh từ, chỉ
người con gái đẹp)- ----"gái" ( danh từ); " không
hái"-----"làm ngơ" (từ
ngữ ) rất chỉnh; "họ
bảo quê"----"người cho dốt" ( nhóm từ) rất chỉnh.
Hai câu nầy đối nhau rất chỉnh về thanh , ý . từ. Cặp đối
chính danh nầy rất chặt chẽ như thấy bóng dáng chàng trai đang chinh
phục cảm tình cô gái vậy.
Tóm lại NK sử dụng phép đối
khá điêu luyện: đối chan
chát , đứt khoát , tự tin .
Một chút thô thiển bài viết,
hy vọng sẽ đóng góp vào tài liệu tham khảo để các bạn nghiên cứu
thêm hầu sáng tác được nhiều bài thơ hay, thất ngôn bát cú Đường luật. Mong thay!!!
Nguyễn Cang
.
.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét