Tác giả: Tôn Thất Thông (DIỄN ĐÀN KHAI PHÓNG )
Ai có một ít quan tâm đến văn hóa cổ châu Mỹ La-Tinh chắc hẳn đã biết đến Maya. Đó là một dân tộc lạ kỳ, đã phát triển văn minh rất cao từ những năm trước Công Nguyên, nhưng rồi suy tàn một cách bí ẩn. Về thiên văn, Maya với kiến thức chính xác về thuyết nhật tâm (Heliocentrism) đã đi trước châu Âu hơn 1500 năm. Về toán học, họ có một hệ thống số độc đáo bao gồm cả số 0, vốn dĩ là thành tố quan trọng hàng đầu trong toán học hiện đại. Để so sánh: châu Âu hơn 1000 năm sau, đến thế kỷ 12 mới biết sử dụng số 0 để tích hợp vào hệ thống thập phân hôm nay. Nhưng nguyên do nào đã khiến Maya lặp lại chu kỳ hưng thịnh rồi thoái trào nhiều lần trong lịch sử? Chúng ta học được gì từ bài học Maya?
***
Cho đến giữa thế kỷ 19, không ai hay biết gì về một nền văn minh huy hoàng đã từng hiện hữu ở Trung Mỹ. Người Tây Ban Nha khi đến xâm chiếm châu Mỹ có hai mục đích lớn: mang của cải từ vùng đất chiếm được về cho mẫu quốc và truyền bá Thiên Chúa giáo vào châu Mỹ. Để thực hiện nhiệm vụ đó, các giáo sĩ thừa sai được quyền làm mọi chuyện để tiêu diệt dị giáo. Chắc hẳn họ cũng đã thấy ít nhiều các công trình văn hóa ở Trung và Nam Mỹ, nhưng họ mang sứ mạng phải tiêu diệt tận gốc tôn giáo và văn hóa bản địa, làm sao họ nghĩ đến chuyện khai quật để nghiên cứu? Mãi 300 năm, sau khi Tây Ban Nha thôn tính hầu hết khu vực Trung Mỹ, một cuốn sách ra đời ở Nữu Ước năm 1842 của hai nhà thám hiểm nghiệp dư, luật sư John Stephens người Mỹ và trắc họa viên Frederik Catherwood người Anh. Cuốn sách trình bày về 44 công trình kiến trúc độc đáo của một dân tộc bản địa chưa ai hề biết nguồn gốc. Mỗi công trình là một tác phẩm kiến trúc và điêu khắc tinh xảo. Trên các bức tường bên trong cũng như mặt ngoài đều có ghi những biểu tượng khó hiểu, mà mãi đến đầu thế kỷ 20, các nhà khảo cổ mới giải mã rằng, đó là chữ viết của người Maya.
Ngay cả khi sách đã trở thành tác phẩm ăn khách nhất, được bán 20.000 cuốn trong vòng ba tháng và sau đó còn tái bản, đa số mọi người vẫn nghĩ rằng, các công trình vừa được khám phá là thành quả của một nền văn hóa khác từ xa mang đến, vì họ cho rằng, thổ dân bản địa khó lòng xây dựng được những công trình văn hóa có giá trị cao như thế. Tuy nhiên, những phát hiện đột phá được mô tả trong sách đã khởi đầu cho những cuộc thám hiểm và hoạt động khảo cổ nhộn nhịp. Đến đầu thế kỷ 20, các sử gia và nhà khảo cổ từ Canada, Mỹ, Anh, Pháp, Đức mới dần dần giải mã chữ viết bí ẩn của người Maya và mở rộng cánh cửa để soi rọi vào lịch sử của một nền văn minh vĩ đại đã suy tàn. Họ kết luận rằng, lịch sử văn minh cổ ở Tây bán cầu không chỉ có văn minh vùng biển Địa Trung Hải như Hy Lạp, La Mã, Ai Cập, Ba Tư, Ả Rập, mà còn có Maya, một nền văn minh cổ ở châu Mỹ mà trong một số lĩnh vực, Maya còn hơn xa các nền văn minh thuộc khu vực Địa Trung Hải.
Trong thời kỳ hưng thịnh, Maya chiếm ngự một vùng đất rộng lớn ở Trung Mỹ, bao gồm khu vực ở miền Nam Mexico, bán đảo Yucatán, Belize, một phần ở Bắc Honduras và El Salvadore.
Những giai đoạn lịch sử
Chu kỳ hưng thịnh rồi tiếp đến thoái trào vốn thường xảy ra trong mọi nền văn hóa, đối với mọi dân tộc. Nhưng thoái trào với hệ lụy bi thảm lên dân số và cấu trúc xã hội, dẫn đến mức độ suy tàn, thì Maya đã chứng kiến ba lần trong suốt lịch sử hơn 5000 năm. Hai lần đầu, Maya suy tàn đến mức bi thảm nhưng họ tự phục hồi được sau chừng một thế kỷ và văn hóa được xây dựng lại ở mức đô cao hơn. Đến giữa thế kỷ 16, khi Tây Ban Nha chiếm Trung Mỹ thì sự suy tàn của Maya cuối cùng đã dẫn đến sụp đổ. Dân số phần lớn bị tiêu vong, tất cả kinh thư văn tự bị thiêu đốt, văn hóa bị hủy diệt, giới tinh hoa không còn nên dân tộc cũng dần dần mất hết sức sống. Ba thời kỳ lịch sử có thể tóm tắt như sau:
Thời kỳ tiền cổ điển (1000 BC – 250 AD): Công trình khảo cổ cho thấy rằng, dấu vết người Maya đã có từ 3000 năm trước Công Nguyên, tức là cách đây đã 5000 năm. Đến năm 2000 trước CN thì họ bắt đầu sống thành từng làng nhỏ, khai hoang rừng để định cư và xây dựng nông nghiệp. Nhưng lịch sử văn hóa Maya có thể xem như thực sự bắt đầu khoảng năm 1000 trước CN, khi các công trình kiến trúc, đền thờ, cung điện bắt đầu được xây dựng. Giai đoạn hưng thịnh nhất của thời kỳ này kéo dài bốn thế kỷ từ năm 400 trước CN, rồi suy tàn một cách bí ẩn kể từ năm 150 sau CN, khi kinh đô khổng lồ của họ, El Mirador, không còn một bóng người. Và El Mirador giờ đây cũng chỉ là vang bóng một thời, không còn tồn tại trên bản đồ thế giới, vì phần lớn các công trình kiến trúc đã chìm sâu dưới lòng đất, trong khu rừng già khó tìm được lối đi vào.
Thời kỳ cổ điển (250 – 900 sau Công Nguyên): Với sức sống mãnh liệt, người Maya xây dựng quê hương mới bằng cách di chuyển từ trung tâm El Mirador để tỏa ra khắp các vùng chung quanh, bao gồm một vùng đất rộng lớn kéo dài từ bắc, tức bán đảo Yucatán ở Mexico hiện nay, xuống Belize, Guatemala, El Salvador và Honduras. Văn minh của họ phát triển lên một mức cao hơn, cấu trúc chính trị thay đổi từ trung ương tập quyền biến thành quyền lực địa phương có trao đổi thương mại với nhau và duy trì một tập tục văn hóa tương đối thống nhất. Sau thời kỳ xây dựng và ổn định kéo dài 300 năm, văn hóa Maya bắt đầu phát triển mạnh từ năm 600 sau Công Nguyên, nhưng chỉ kéo dài ba thế kỷ và rồi lại suy tàn một cách bí ẩn vào thế kỷ 10 sau CN.
Thời kỳ hậu cổ điển (900 – 1550 sau CN): Không lâu sau khi suy tàn lần thứ hai, Maya bắt đầu phát triển trở lại với một ít thay đổi về thể chế chính trị: chế độ đặt cơ sở trên liên minh giữa thần dân và Thiên Hoàng (God-King) được thay bằng quí tộc phong kiến cát cứ. Phong cách kiến trúc cũng mới mẻ và sắc sảo hơn. Các thành quả đạt được từ hai thời kỳ trước được bảo tồn và phát triển. Mọi chuyện tiến triển tốt đẹp cho đến lúc người Tây Ban Nha đến xâm chiếm vào giữa thế kỷ 16. Với chế độ tàn bạo vô song của Tây Ban Nha sau một thế kỷ, dân số Maya chỉ còn 1% của thời kỳ hưng thịnh [xem Diamond tr. 199-224]. Với tư tưởng cực đoan của các giáo sĩ thừa sai quyết tiêu diệt dị giáo, hàng vạn văn tự của Maya bị truy lùng và thiêu đốt vì họ xem đó là kinh văn ngoại đạo. Người điều khiển việc hủy diệt văn hóa là giáo sĩ Diego de Landa, thống đốc của Yucatán, sau đó được Giáo hội phong làm Giám mục địa phận Yucatán vào năm 1572 để thưởng công cho thành quả tiêu diệt dị giáo trong sự nghiệp truyền bá Kinh Thánh vào khu vực Trung Mỹ. Kể từ thế kỷ 17, văn hóa Maya hoàn toàn bị hủy diệt. Văn tự của Maya chỉ còn bốn phiên bản Codice không đầy đủ nhưng may mắn còn lưu truyền lại đến hôm nay. Khác với hai lần suy tàn trước đây, lần này dân tộc Maya kiệt quệ không ngóc đầu dậy nổi dưới sự đàn áp tàn bạo của người Tây Ban Nha suốt 500 năm, đi kèm với chính sách kỳ thị chủng tộc của thành phần thống trị gốc da trắng châu Âu. Giờ đây, người Maya sống như công dân hạng hai trên chính quê hương của mình.
Bài biên khảo này bao gồm hai phần:
Phần một: Sơ lược những điểm chính yếu của lịch sử hai thời kỳ tiền cổ điển và cổ điển, tức bao gồm giai đoạn lịch sử từ lúc khởi đầu cho đến thế kỷ thứ 9 sau Công Nguyên. Phần này được trình bày dưới dạng video, lấy phim tài liệu của đài truyền hình ZDF Dokumentation [*] làm gốc, kèm thêm phụ đề tiếng Việt. Video này sẽ cung cấp dữ liệu cho việc phân tích tiếp theo sau về nguyên do sự suy tàn của văn hóa Maya.
Đây là một phim tài liệu có giá trị cao. Cộng tác viên và cố vấn khoa học cho phim này bao gồm những chuyên gia tầm cỡ về Maya và văn hóa châu Mỹ cổ đại (Pre-columbian era) như:
Tiến sĩ Richard Hansen, đại học Idaho USA, hiện là Giám đốc Mirador Basin Project.
Giáo sư Nikolai Grube, đại học Bonn, một trong số ít chuyên gia Maya xuất sắc trên thế giới.
Tiến sĩ Antje Gunsenheimer, đại học Bonn, chuyên gia về châu Mỹ cổ đại.
Phần hai: Từ video nói trên, bổ sung thêm những tài liệu khảo cổ sau này, phần hai tìm cách lý giải nguyên nhân của hai lần suy tàn trong lịch sử Maya trong hai thời kỳ nói trên. Trong nhiều nguyên do, phần này sẽ chú trọng đến những nguyên do liên quan đến việc phá hủy môi trường, sự biến đổi khí hậu và chiến tranh vì xung khắc quyền lực, để từ đó rút ra bài học cho thời đại chúng ta đang sống. Phần hai sẽ được lên mạng trong vòng hai tuần sau.
Trước hết, xin mời độc giả xem video có phụ đề tiếng Việt.
(Tập tin dài đến 1 GB, cho nên thời gian tải để bắt đầu có thể lâu một chút):
.
.
Kim Tự Tháp Kukulcán ở Chichén, Itza
thuộc bán đảo Yucatán, Mexico (được xây vào khoảng thế kỷ 9)
Ghi chú:
[*] ZDF (Zweites Deutsches Fernsehen) là một trong hai đài truyền hình lớn nhất của Đức, chủ yếu chú trọng về giáo dục mọi mặt cho người dân, giới hạn quảng cáo. Đài truyền hình này được nhà nước bảo trợ tài chánh, nhưng vẫn theo nguyên tắc quản lý độc lập như một đài truyền hình tư nhân.
Tài liệu tham khảo:
Diamond, Jared: Kollaps – Warum Gesellschaften überleben oder untergehen (Hủy diệt – Tại sao các xã hội tồn tại hay suy tàn). ISBN 978-3-596-16730-2 (Dịch từ bản gốc tiếng Anh: Collapse. How societies choose to fail or succeed).
Gregor, Michael – ARTE Dodumentation 2004: Die Rache des Regengottes: Untergang der Maya (Khi thần mưa trả thù: Sự suy tàn của Maya).
Junglen, Sandra – Phỏng vấn bởi Alexandra Endres: Wer Pandemien verhindern will, muss den Regenwald erhalten (Muốn ngăn ngừa đại dịch, cần bảo tồn rừng nhiệt đới). ZEIT Online 8-2-2021.
Honigsbaum, Mark – phỏng vấn bởi Simmank, Jakob: Es gab stets einen Zyklus von Panik und Gleichgültigkeit (Luôn luôn có một chu kỳ hỗn loạn rồi thờ ơ) – ZEIT Online 6-2-2021.
Maddison, Angus: The World Economy – Volume I & II (Kinh tế thế giới – Tập I và II). ISBN 92-64-02261-9.
Obländer, Carsten & Holländer, Anne – ZDF Dokumentationsfilm: Söhne der Sonne – Maya (Những người con của Mặt Trời – Maya).
Pomeroy, Gerry – Phim ZDF-Info: Das Geheimnis der Maya (Bí mật của người Maya).
Wikipedia (English Version): Maya Civilization.
Wikipedia (Deutsche Version): Maya.
Zipple, Jeremy – Dokumentationsfilm ARTE: Untergang der Maya (Sự suy tàn của Maya).
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét