VỀ CHỮ “BẬU”

“Bậu” là tiếng dân dã, tiếng thân yêu của vùng tây nam bộ chúng tôi. Mỗi lần nghe ai nói, hoặc gặp trong thơ văn là lòng tôi cảm thấy bồi hồi. Tiếng”Bậu” nầy hình như bây giờ trong nước ít ai dùng, ít ai nhắc đến! Tại sao? Vì quê mùa? Tôi xin được tìm hiểu và giới thiệu đến các bạn vài bài thơ có liên quan đến chữ “Bậu” thân yêu nầy.

ĐỊNH NGHĨA CHỮ BẬU

1. Chữ BẬU trong sách vở

Trong các sách vở khi định nghĩa “Bậu” (Theo Hai Trầu – Lương Thư Trung):

– Bậu: Chữ nôm, nghĩa: Em, mầy như chữ em bậu, bậu bạn (bạn hữu chung cùng; đi theo nhau, hôm sớm có nhau), qua bậu (Tao mầy (tiếng nói thân thiết) như lớn nói với nhỏ, chồng nói với vợ) (1)

– Bậu chỉ người nói chuyện với mình khác phái, có ý thương mến, thân mật (2)

– Bậu chữ được dùng như tiếng “em”, tiếng gọi vợ, hoặc nhân tình, hay em bạn” (3)

– Bậu (danh từ) (xưa): tiếng thân kêu vợ mình. (4)

Ghi chú của Hai Trầu:

[1] Đại Nam Quốc Âm Tự Vị của Huỳnh Tịnh Của, nhà xuất bản Rey, Curiol & Cie, Sài gòn, 1895; nhà Văn Hữu, Sài gòn, tái bản năm 1974.
[2] Việt Nam Tự Điển của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ, nhà xuất bản Khai Trí, Sài gòn, năm 1970, quyển thượng.
[3] Từ Điển Từ Ngữ Nam Bộ của Huỳnh Công Tín, nhà xuất bản Khoa Học Xã Hội, Việt Nam, năm 2007.
[4] Việt Nam Tân Từ Điển của Thanh Nghị, nhà xuất bản Thời Thế, Sài gòn, năm 1

2. Chữ Bậu trong tự điển Nguồn Gốc Tiếng Việt 

Xin ghi ra đây trích đoạn về chữ “Bậu” của nhà văn Nguyễn Văn Sâm:
[… Tự điển Nguồn Gốc Tiếng Việt của BS Nguyễn Hy Vọng cho biết Người Nùng có tiếng bậu nghĩa là em, dùng trong cách nói thân mật. Người Thái có tiếng phậu cũng theo nghĩa tương tợ.
Tại sao người VN ở Miền Bắc không có tiếng bậu thân thương như ở Miền Nam?
Có lẽ tiếng phậu của Thái vào ngôn ngữ của người Nùng rồi đứng đó không ảnh hưởng lên ngôn ngữ Viêt Nam. Còn tiếng Phậu theo người Miên, theo quân Xiêm La vào Miền Nam tạo thành tiếng bậu trong Nam Kỳ.
Người Nam thường nói bậu bạn, do đó bậu khi nhập tịch VN trở thành bạn, trong cách nói thân mật. Thân mật đến nỗi trở thành đồng nghĩa với em, với vợ. Người Nam cũng nói nó làm bạn với … có nghĩa là cưới vợ lấy chồng với …. Văn thơ Nam Kỳ dùng chữ bậu chỉ người mình thương mến khi nói trực diện.
Dùng thét rồi người ta tưởng rằng bậu chỉ phái nữ, thiệt ra cũng được dùng cho phái nam với nghĩa nguyên thủy là bạn là em với cách nói thân mật.
Với thời gian chữ bậu đã chuyển từ em, bạn, chỉ cả hai giới gái, trai dùng biểu lộ sự thân mật thành em gái thân yêu, thành ‘người yêu nhỏ’ quá hơn sự thân mật thường tình mà ta thấy nhan nhản trong ca dao, trong những lời tỏ tình của trai gái Nam Kỳ.
Chữ qua: Chữ qua là tiếng biến âm từ tiếng quá (hóa) giọng Triều Châu của chữ ngã 我 (tôi). Dùng tiếng tôi, anh bình thường, người ta thấy không sang, không thân mật, và quan trọng nhứt là hơi mất tự nhiên nên người ta dùng tiếng qua. Chuyện nầy cũng tương tợ như người Việt Nam thời trước hay dùng toi, moi (tutoyer) khi nói với bạn hay với cả người mình yêu khi mới bắt đầu làm tỉnh tấn công tình cảm người tình. Tuổi trẻ Việt Nam có một chút học vấn khi bắt đầu tán tỉnh cũng thích dùng hai từ me, you hơn là anh em, em anh. Chữ qua với nghĩa tôi anh thân mật cũng thấy trong văn chương thế kỷ 19... ]

(Về hai tiếng bậu qua – Nguyễn Văn Sâm)

3. Chữ BẬU theo cảm xúc của thi nhân

Xin được trích đoạn ra đầy ý nghĩ, cảm xúc về chữ BẬU của thi sĩ Lê Văn Trung:

[… Không biết các nhà ngôn ngữ học giải nghĩa “bậu” như thế nào, tôi vẫn đinh ninh rằng : dù giải nghĩa thế nào đi nữa cũng không thể lột tả hết ý nghĩa tình cảm sâu đậm thiết tha mà đầy thương cảm của đại danh từ ngôi hai nầy.

“Bậu là ai?

“Bậu” là một thoáng gặp gỡ trong đời nhưng làm ta ngây ngất và hình bóng “bậu” in mãi trong trái tim dào dạt thương yêu của ta.

“Bậu” là ai?

“Bậu” là sắc là hương bừng nở một thời trong đam mê say đắm của ta.

“Bậu” là ai?

“Bậu” là da là thịt là ái ân nồng thắm một đời vợ chồng…]

[“Bậu” Trong Thơ Trần Phù Thế – Lê Văn Trung]

“Bậu” có thể ở đâu đó trong bẽ bàng ngang trái, đã để lại trong lòng ta trong lòng “bậu” những vết cào xước đủ làm chảy máu trái tim.

“Bậu” đã có thể đã cùng ta đi trọn cõi trăm năm gian nan-cơ cực-hạnh phúc-khổ đau. Nhưng “bậu” cũng có thể ở đâu đó trong dang dở phân ly. Cho dù “bậu” là ai, một khi ta đã cất tiếng thiết tha gọi “bậu”, thì cái nghĩa trăm năm, cái tình vạn kiếp cứ mãi với ta lên thác xuống ghềnh. Không bao giờ ta quên! Không thể nào nguôi quên!

ĐỐI THOẠI GIỮA HAI TRẦU VÀ TRẦN PHÙ THẾ VỀ CHỮ BẬU

Xin trích đoạn thêm ra đây cuộc phỏng vấn và trả lời để các bạn hiểu thêm về chữ “Bậu”

Hai Trầu: Theo tôi, trong cả bốn định nghĩa ấy đều không có trách móc, giận hờn, nhưng sao ca dao mỗi khi nhắc đến “bậu” lại dường như chữ “bậu” được dùng để gọi nhau khi lúc dỗi hờn, lúc cơm không lành canh không ngọt như trong các câu ca dao hoặc trong các bài hát dỗ em, tôi còn nhớ dưới đây:

“Chẳng đánh bậu, để bậu luông tuồng,

Dang tay đánh bậu, thì buồn dạ anh.”

…

Ví dầu tình bậu muốn thôi,

Bậu gieo tiếng dữ cho rồi bậu ra .”

…

Bần gie đóm đậu sáng ngời,

Lỡ duyên tại bậu, trách trời sao nên.”

…

Bậu nói với qua, bậu không bẻ lựu hái đào,

Chớ đào đâu bậu bọc, lựu nào bậu cầm tay .”

Hoặc như trong bài thơ “Bậu về”, “ Tình bậu nhẹ hều” của anh ít nhiều cũng là một lời trách khéo. Anh nghĩ sao?

(̣Hai bài thơ này ghi lại ở dưới – NL)

Trần Phù Thế: Thưa anh Hai Trầu, phần lớn trong ca dao ” Bậu ” được chiếu cố rất tận tình. Nào là: trách khéo, giận hờn, ghen tuông… Thậm chí dùng từ rất nặng như: phụ phàng, phản bội… Nhưng theo tôi ngôi thứ nhất xử dụng những từ ấy với ”Bậu ” cũng chỉ vì yêu mà thôi. Tôi thấy điều đó rất bất công với “Bậu”. Như tôi là một tên si tình rất mê ” Bậu “. Nên khi “Bậu” của tôi qua đời, tôi đã khóc “Bậu” bằng một bài thơ đầy thống thiết. Đến nỗi hai nhà thơ Hạ Đình Thao và Lê Văn Trung phải thốt lên “không có bài thơ khóc vợ nào tự cổ chí kim mà hay hơn được” (*):

Bậu đi

bậu đi biệt dạng hôm nào

ta trông mút mắt nhớ đau từng hồi

nhớ từ giọng nói tiếng cười

nhớ se tóc bạc cột đời hai ta

bậu đi hình như hôm qua

mà sao ta tưởng như là nhiều năm

bậu đi lạnh gối ta nằm

hình như cái lạnh, lạnh ngầm trong xương

bước qua ngưỡng cửa âm dương

bậu đi mình bậu chẳng vương vấn gì

còn ta ở lại sống lì

một thân, một bóng cu-ky một mình

bậu ơi, sao bậu làm thinh

nén nhang, cơm lạt bóng hình là đây

phất phơ hồn gió theo mây

mỗi đêm giỡn bóng trăng gầy tàn đêm

bậu về ta thấy lòng êm

như trăng thuở nọ bên thềm thanh xuân

như là tiếng hát bậu ngân

xuống câu vọng cổ tình quân phụ phàng

bậu về trăng sáng ngút làng

hương thơm dậy đất bàng hoàng hồn ta

ngất ngây ôm chặt trăng, và

tưởng đâu ôm bậu thịt da vẫn nồng

bậu đi hồn có về không

nhắn tin theo gió cho lòng ta yên

dầu cho bậu ở cõi trên

hay đang cõi dưới trong miền u-minh

một mai ta đã dọn mình

quyết theo chân bậu lênh đênh cõi nào

dầu cho đất thấp trời cao

tử sinh là mới bắt đầu cuộc chơi

ngày mai bậu trở lại đời

và ta trở lại làm người bậu ưng

giọt mừng nước mắt rưng rưng

hai tay ôm bậu mà rung dậy tình

( Bậu đi – Trần Phù Thế )

………

(*) Trích bài viết “BẬU Trong Thơ Trần Phù Thế.” (Lê văn Trung -Trong tập san ” Thư Quán Bản Thảo” số 38 tháng – 2009

Hai Trầu: Vâng thưa anh, đúng thế! Dường như trong văn chương truyền khẩu có sự bất công với chữ “bậu” hơi nhiều. Trong thơ văn ngày nay, tôi nghĩ chưa ai dám dùng chữ “bậu” trong thơ như anh và có lẽ chỉ có một Trần Phù Thế rất “mê” chữ “bậu” này như anh vừa kể và với những bài thơ trách bậu, thương nhớ bậu quá tha thiết mà anh vừa dẫn đủ để nói lên cái nét đặc thù trong thơ Trần Phù Thế. Và tôi nghĩ chữ “bậu” ngày nay ít người còn dùng nhưng chắc hồn chữ nghĩa của nó sẽ rất vui với tấm lòng ưu ái của anh dành cho “bậu” vậy!…]

 [Trích trả lời phỏng vấn của nhà văn Hai Trầu – Lương Thư Trung]

 

 VÀI BÀI THƠ VỀ BẬU

 A. Thơ Trần Phù Thế:

1. Bài thơ “Bậu về” dưới đây, in trong thi phẩm “Gọi Khan Giọng Tình”

Bậu về

bậu về liếc mắt đong đưa
gió Xuân đầy mặt
như vừa chín cây
bậu về má đỏ hây hây
ta mười lăm đã lòng say bậu rồi
.
bậu còn
chơi ác nói cười
những câu dí dỏm
chết đời ta chưa
bậu về nhớ nắng thương mưa
hình như cây cỏ cũng ưa bậu về

.
như là có chút nắng hè
như là có cả
chùm me chua lừng
như là xoài tượng thơm giòn
thêm vào nước mắm chút đường khó quên.
.
bậu về
Đại Ngãi mình ên
bỏ quên kẹp tóc
bắt đền tội ta
bậu quên là tại bậu mà
tại sao bậu bắt đền ta một đời

.
tội này không chịu bậu ơi!

(Trần Phù Thế)

@ Nhận xét của Hai Trầu:

” Bài thơ như một lời ca dao rặt miền Tây Nam Phần với sông nước Hậu Giang ngọt mát bốn mùa. Tài tình nhất là các chữ dùng rặt miền quê mà ngập tràn thương mến, hình ảnh rất đơn sơ mà làm nên nỗi nhớ cả một đời, nào là “chùm me“, “xoài tượng”, “nước mắm”, “chút đường”,”mình ên”, “kẹp tóc”… Phải chăng Trần Phù Thế làm thơ tình không giống ai và không có ai làm thơ tình giống Trần Phù Thế nổi ? Anh nghĩ sao?”

2. “Bậu về Đại Ngãi mình ên/ bỏ quên kẹp tóc bắt đền tội ta/ bậu quên là tại bậu mà/ tại sao bậu bắt đền ta một đời/tội này không chịu bậu ơi!“: Bậu là ai đã về Đại Ngãi và để quên kẹp tóc (thật hay giả bộ?) rồi bắt đền thi sĩ một đời?

Đây là BẬU theo lời “thành thật khai báo” của thi sĩ:

[… Chuyện nầy nói ra thiệt là mắc cở quá chừng. Lúc mà ta mười lăm đã lòng say bậu rồi …. Tôi khoái một cô bé tên Thương Huyền. Gia đình cô bé rất giàu có, nên cô ấy vô cùng kiêu ngạo. Hơn nữa ba cô bé mặt lạnh như tiền. Tôi đành nhốt hình bóng kiều diễm của bé vào trái tim. Tôi bắt đầu làm thơ.…]

Gia đình Thương Huyền. vượt biên năm 1980 và định cư tại Đức. Thương Huyền cho biết đã đọc bài thơ “Tuổi Thơ Đại Ngãi” của Trần Phù Thế trong tuyển tập của Nhóm Văn Hóa Pháp Việt và bần thần suốt ngày. Những kỷ niệm thời thơ ấu như sống lại, hiển hiện trước mắt, bà bèn tìm địa chỉ và đã viết thư cho thi sĩ với lời cám ơn.

Đây là lời của Trần Phù Thế tâm sự với Hai Trầu trong cuộc phỏng vấn:

“Anh Hai biết không: Đọc thư xong, niềm cảm khái dâng trào, tôi ngồi vào bàn viết và viết trong bốn mươi lăm phút là hoàn tất bài thơ “Bậu về”. Tối hôm đó, tôi đọc lại bài thơ vừa sáng tác “Bậu về” cảm thấy thiêu thiếu cái gì đó. Thế là tôi viết luôn bài thơ “Tình Bậu Nhẹ Hều,” ý trách nàng một chút, để xoa dịu lòng nhát gan của mình”

Tình bậu nhẹ hều

rất nhẹ nhàng
hình như không lay động
bậu nhẹ về
như hơi thở dòng sông
ta ngây ngất
thèm đôi môi đỏ mộng
bởi mê tình nên nuôi mãi tình không
.
bậu biết đó
tình nào không mê mệt
những thiết tha
cùng nhịp đập con tim
nên một bữa
dạt dào tình dậy sóng
khi tóc thơm phảng phất một mùi quen
.
như bữa đó
bậu về trong cơn gió
gió thênh thang
bay khắp nẻo vô chừng
bậu lại nữa lượn lờ không biết mỏi
chỉ riêng ta khan tiếng gọi người dưng
.
mong đêm nay
bậu về trong giấc ngủ
trong mùi thơm
hoa sứ trước hiên nhà
con bướm nhỏ quạt hoài chùm hoa sứ
cũng như ta đuổi mệt tình càng xa
.
ta rất nhẹ nâng niu tình hai đứa
cất trong tim
không dám chạm vào tim
ta chỉ sợ một giây hai phút nữa
tình biệt luôn trốn mất biết đâu tìm
.
bậu coi nhẹ, nhẹ hều tình hai đứa
ta nặng tình, dẫu chết chẳng hề quên.

(Trần Phù Thế)

 

B. Thơ Nguyên Lạc

— Trước khi giới thiệu vài bài thơ về “Bậu” của tôi, tôi xin có vài hàng về sự quen biết giữa tôi và Trần Phù Thế. Anh Trần Phù Thế chào đời ở làng Hậu Thạnh như đã nói trên, tôi sanh tại làng Đại Ngãi, học cùng trường tiểu học Đại Ngãi, rồi trung học Hoàng Diệu, Sóc Trăng với anh, nhưng sau 3 lớp. Anh nhập ngũ 1967 còn tôi vẫn tiếp tục lên đại học Cần Thơ và mãi đến 1973 mới nhập ngũ, gia nhập Quân y VNCH, vượt biển đển BiDong, Malaysia 1987 rồi định cư tại Mỹ 1988, trước anh 4 năm.

Đại Ngãi còn được gọi là Vàm Tấn – Vàm (Danh từ): cửa sông, nơi rạch chảy ra sông hoặc sông con chảy ra sông lớn.

Do cùng sống bên dòng sông Hậu và các kinh rạch nên chữ “Bậu” cũng thấm vào máu tôi, như anh.

— Mời các bạn đọc vài bài thơ về “Bậu” của tôi:

TỘI GÌ NHỚ THƯƠNG

“Đất Sóc Trăng khô cằn nước mặn

Tôi ra Vàm Tấn chở nước về xài

Về nhà sau trước không ai

Hỏi ra bậu đã theo trai mất rồi”

.

Giậm chân tôi réo ông trời

Gây chi bao cảnh sầu đời thế ni

Thuận tay nhổ một cây mì

Gõ vào đầu ba cái… tội gì nhớ thương! 

MÔI TÍM MỒNG TƠI

.

Thò tay ngắt trái mồng tơi

Bậu thoa môi tím nhìn tôi bậu cười

Chuồn chuồn cắn rún tập bơi

Trên bờ dừa nước bậu cười dòn tan

Động con còng gió đỏ càng

Thòi lòi trố mắt bậu càng cười tươi!

*

Đời người như áng mây trôi

Mươi năm tìm lại đâu rồi bậu xa

Bờ kinh dừa nước là đà

Thằng tôi thời cũ tóc giờ điểm sương

Lục bình trôi xuống trôi lên

Bậu trôi mất dấu mình ên tôi ngồi!

.

Nhớ ơi môi tím mồng tơi!

.
(Nguyên Lạc)

……….

@. Chú thích

a. Còng gió (Ocypode ceratophthalma): Gọi còng gió vì đây là loại còng chạy rất nhanh, tưởng có thể bằng cả tốc độ của gió. Mặc dù có bộ dạng nhỏ thó, nhưng đôi càng của còng gió đực (một lớn, một nhỏ) lại là vũ khí hết sức đáng sợ, càng nó rất khỏe, mép càng sắc như dao, kẹp có thể đứt thịt. Ở quê tôi, Đại Ngãi, Sóc Trăng, Hậu Giang nơi các sông rạch, còng gió lớn cỡ ngón tay màu xanh blue rất đẹp

b. Cá thòi lòi ( Periophthalmodon schlosseri), là một loài cá thuộc họ Cá bống trắng (Gobiidae), Cá thòi lòi phổ biến nhất dọc các bãi lầy ở cửa sông, không ngập quá 2 m nước Loài cá này sinh sống trong hang hốc vét ở bãi lầy. Khi thủy triều xuống thì cá chui ra, nhất là những ngày nắng ráo.

Cá có khả năng di chuyển trên mặt bùn khá nhanh, gần như chạy nhảy. Với hệ thống hô hấp bằng phổi cá thòi lòi có thể thở trên cạn. Khi dưới nước thì dùng mang.

THƯƠNG BẬU

Tưởng bậu sâu, thả một câu

Dè đâu bậu cạn! Tiếc câu bậu chề!

Ghét người, tôi lập lời thề!

Nhưng quên tuốt luốt đêm về… bậu ơi!

Tức mình, dậm cẳng kêu trời

Thương chi cho dữ, để rồi… mọc rong!

Bậu ơi! Có biết hay không?

TÌNH QUÊ

1.

Vũng nước trong con cá lòng tong bơi lội

Xa nhau rồi tội lắm bậu ơi!

Chẳng thà không gặp thì thôi

Gặp nhau ruộng vắng trao đời nhớ không?

.

Nhớ thương từng chỗ bậu nằm

Từng lời bậu nói hàm răng bậu cười

Quên tôi bậu đã quên rồi!

Chạy theo phù phiếm bỏ đời tôi đau

2.

Buồn trông con nhện té ao

con cá vội đớp lòng sao ngậm ngùi

Ngẫm tôi cũng té lâu rồi

Lụy đời vì bậu mắt ngời lá răm

.

Vẳng khuya cá đớp bóng trăng

Hồn tôi bậu đớp bao lần biết không?

Huơ tay chỉ lạnh chỗ nằm

Chiếu chăn xô lệch mất tăm bậu rồi!

.

Sáng ra bến nước trông vời

Chỉ màu tím biếc bông trôi lục bình

Lòng tôi tím ngắt như bông

Bậu quên tuốt luốt… bậu đành bỏ tôi!

ĐỨNG NGỒI HỎNG YÊN

Bậu về ngắt ngọn mồng tơi

Hái thêm đọt bí ngọt nồi bậu ơi!

Lững lờ con nước cứ trôi

Tại qua mà bậu đứng ngồi hỏng yên

.

Lục bình hoa tím muộn phiền

Qua sang thăm bậu, nụ duyên bậu cười

Giờ đây bậu trách ông trời

Xe chi lộn mối, qua rồi bậu xa!

.

Chiều chiều ra đứng hàng ba

Chờ qua không thấy, bậu sa lệ sầu!

Không thương thì có sao đâu?

Mảng sầu qua, bậu ốm o gầy mòn *

…….

 * Chim chuyền nhành ớt líu lo

Mảng sầu con bạn ốm o gầy mòn (Ca dao)

Nguyên Lạc
 nguồn: vanviet.info

(H.Phi chuyển) 

Xem Thêm :