Tác giả: Bùi Mẫn Hân
Dịch giả: Đỗ Kim Thêm
2-4-2019
Hai cuốn hồi ký mới kể lại cuộc đời ở Trung Quốc đã soi sáng đáng giá về
tình trạng tăng trưởng của Trung Quốc từ một nền kinh tế trì trệ
chuyển thành siêu cường hiện đại. Trong khi Đảng Cộng sản Trung Quốc
(ĐCSTQ) vẫn kiên định che giấu và viết lại quá khứ, nhiều người Hoa bình
thường quyết tâm trình bày tương lai của đất nước.
Ngay sau khi Tập Cận Bình, vị chủ tịch đầy bản lĩnh của Trung Quốc, lên
nắm quyền vào cuối năm 2012, ĐCSTQ đã cho lưu hành Văn Kiện số 9 mà hiện
nay quá khét tiếng, và trong đó có cấm đoán tranh luận công khai bảy
chủ đề. Hiển nhiên, ngoài các vấn đề dân chủ hiến định, xã hội dân sự,
các quyền cá nhân, ĐCSTQ còn cấm mọi phát ngôn hoặc văn bản thuộc về chủ
nghĩa hư vô lịch sử.
Ban Lý luận của ĐCSTQ không đề cập đến công trình của Friedrich
Nietzsche, triết gia Đức, là người đã du nhập khái niệm chủ nghĩa hư vô,
mà là về quá khứ của chính ĐCSTQ. Khi đọc tài liệu cho thấy, Tập và các
quan chức lo rằng khi tường thuật trung thực về các sự kiện đã định
hình cho Trung Quốc đương đại sẽ phơi bày những dối trá của ĐCSTQ. Do
đó, chủ nghĩa hư vô lịch sử đặt ra bất kỳ thách thức nào đối với các tự
sự lịch sử chính thức và huyền thoại của Đảng.
Cải tạo giáo dục vô cảm
Bấtcứ ai đọc tác phẩm Xa Sa mạc Gobi (Out of The Gobi) của Weijian Shan
sẽ hiểu tại sao chế độ độc đảng lớn nhất thế giới lại muốn cho những sự
thật lịch sử bị chôn vùi và không bị xáo trộn. Shan, một nhà đầu tư
thành công ở Hương Cảng, thời thiếu niên đã sống như một trong những
thanh niên bị lưu đày ở sa mạc Gobi, thuộc Nội Mông, trong cuộc Cách
mạng Văn hóa (1966-1976). Vì thế, Shan trở thành nạn nhân của một trong
những thập niên đau thương nhất.
Sau khi đưa đất nước rơi vào cảnh hỗn loạn, Mao Trạch Đông không thể tìm
được việc làm cho giới trẻ ở thành phố Trung Quốc, vì vậy ông đã tống
xuất khoảng 16 triệu người trẻ về nông thôn để cho các nông dân cải tạo
giáo dục. Chấn thương gây ra cho Shan và những người cùng thời (gồm có
cả Tập lúc thanh xuân) không thể nào kể xiết. Giáo dục của họ bị cắt
ngắn và cuộc sống bị gián đoạn, nếu không nói là bị hủy hoại. Hầu hết
đều lâm cảnh nghèo đói và làm các công việc tạm bợ ngay cả sau khi Cách
mạng Văn hóa kết thúc. Hàng chục ngàn phụ nữ trẻ bị các quan chức địa
phương hãm hiếp.
Shan, lúc đó chưa tròn 16 tuổi và chỉ nặng 50 kg, đã được đưa lên một
chuyến tàu đến một nông trại nhà nước ở vùng sa mạc Gobi vào tháng 9 năm
1969. Trong suốt sáu năm sau, Shan đã đào mương, trồng khoai, làm nghề
thầy thuốc trong nông thôn và làm gạch. Không có nghi ngờ gì khi các
điều kiện môi trường khắc nghiệt, nạn đói liên tục và cưỡng bức lao động
sẽ nhắc nhở độc giả về việc Alexander Solzhenitsyn mô tả cuộc sống hàng
ngày trong một trại Gulag điển hình của Liên Xô. Đây là điều xấu xa
nhất có thể tưởng tượng được trong thiên đường của người lao động mà
Cộng hòa Nhân dân Trung Quốc hứa hẹn.
Vào một dịp, Shan và các đồng bạn được gửi đến một hồ nước đóng băng để
cắt lau sậy trong mùa đông. Khi ở đó, họ sống trong những chiếc lều tạm
không có lò sưởi với nhiệt độ đôi khi xuống tới -20° C. Chế độ ăn uống
bao gồm chủ yếu là bánh nhạt nhẽo làm từ ngũ cốc thô và không có gì
khác. Bị nạn đói hành hạ, họ thường trộm thức ăn của nông dân địa
phương, dưa hấu, gà và bất cứ thứ gì mà họ có thể bắt được. Ngoại trừ
các thứ như vậy, họ mơ ăn súp vi cá, dưa chuột, yến sào và các cao lương
mỹ vị khác được phục vụ trong các nhà hàng ngon nhất ở Bắc Kinh và
trong các buổi quốc yến.
Nhưng đối với Shan, một học sinh có tài năng, điều thiếu thốn tồi tệ
nhất là thiếu thực phẩm dinh dưỡng cho trí tuệ và văn hóa. Trong cuộc
Cách mạng Văn hóa, chế độ đã cấm gần như tất cả các loại sách. Nhưng
Shan đã tìm được một số ít, bao gồm sách hướng dẫn sử dụng thuốc trừ
sâu, Shan đọc từ bìa sách này đến bìa sách khác nhiều lần và trở thành
một chuyên gia tự học về hóa học trong ngành này.
Cuối cùng, đau khổ và tổn thương không thể kể xiết được mà giới thanh
niên bị đày ải không mang lại giá trị kinh tế. Khi ví dụ cho sự điên rồ
của chủ nghĩa Mao, Shan kể rằng sau khi dùng 750.000 kg hạt giống gieo
trồng, nông trại của Shan gồm khoảng 300 thanh niên nam nữ đã thu hoạch
được 70.000 kg ngũ cốc. Không nản lòng, lãnh đạo đã lên kế hoạch dùng
750.000 kg hạt giống khác và nâng mục tiêu sản xuất lên 90.000 kg cho
năm sau. Không cần phải tìm đâu xa để hiểu tại sao chủ nghĩa cộng sản
thất bại thảm hại ở Trung Quốc.
Màn hai của cuộc đời tại Trung Quốc
May mắn thay, sự thiếu thốn và điên rồ về kinh tế của nông trại quốc
doanh đã không hủy hoại được Shan. Ngay cả trong những ngày đen tối nhất
của Shan ở sa mạc Gobi, chẳng hạn như khi cấp trên nhỏ nhen và đầy thù
hận, hai lần ngăn không cho Shan vào đại học, Shan vẫn nuôi hy vọng trốn
thoát. Năm 1975, một cơ hội như vậy cuối cùng đã đến, khi Shan được
chọn tham dự Học viện Ngoại thương Bắc Kinh, trường đại học cao cấp
Trung Quốc dành đào tạo chuyên gia thương mại. Shan xuất sắc trong học
tập, và vào tháng 8 năm 1980, Shan được chọn là một trong những sinh
viên Trung Quốc đầu tiên sang Mỹ du học.
Không xét đến lý lịch cá nhân, có rất nhiều điều để học hỏi từ trong hồi
ký của Shan về Trung Quốc. Đối với người phương Tây, một trong những
chuyện bí ẩn nhất về Trung Quốc hiện đại là đất nước không chỉ sống sót
qua thời kỳ theo chủ nghĩa Mao, mà còn sớm bắt tay vào một chuyển biến
tạo ra phép màu kinh tế vĩ đại nhất được ghi lại trong lịch sử. Câu
chuyện của Shan cho thấy những gì làm cho điều đó có thể. Khi xem tính
kiên cường, làm việc chăm chỉ, tháo vát và tài năng được thể hiện bởi
tất cả những người sống sót trong cuộc cách mạng văn hóa, thì sự năng
động của Trung Quốc ngày nay không có gì đáng ngạc nhiên.
Shan kết thúc câu chuyện bằng việc học tập ở Mỹ. Giống như Trung Quốc
trong những năm sau thời kỳ Mao, Shan được hưởng lợi từ tình thân hữu và
hào phóng của đất nước và con người ở Mỹ. Một học bổng của Quỹ châu Á
đã giúp Shan vào Đại học San Francisco và một nhà tài trợ ẩn danh đã trả
học phí cho phép Shan tốt nghiệp chương trình cao học đặc biệt trong
một năm. Tiếp theo, Shan theo học tại Đại học California, Berkeley, nơi
Shan được bà Janet Yellen dìu dắt, sau này bà là chủ tịch của Cục Dự
trữ Liên bang Hoa Kỳ. Vào năm 1986, Shan trở thành một trong những sinh
viên đầu tiên từ Trung Quốc lục điạ được trao bằng tiến sĩ kinh tế của
một trường tại Mỹ. Với lời mời làm việc của MIT và Trường Wharton tại
Đại học Pennsylvania, Shan đã cộng tác với Wharton.
Không cần phải nói, đó là những thời gian hạnh phúc hơn trong quan hệ
Mỹ-Hoa. Kinh nghiệm của Shan cho thấy Mỹ đóng một vai trò quan trọng
trong việc tạo điều kiện cho Trung Quốc vươn lên từ một quốc gia nghèo
khó sang nền kinh tế lớn thứ hai trong thế giới. Với việc hai nước đang
hướng đến một cuộc chiến tranh lạnh mới, cuốn sách của Shan buộc chúng
ta phải hỏi điều sai lầm gì đã xảy ra, và liệu một cuộc xung đột ngày
càng leo thang có thể tránh được không.
Giấc mộng của Trung Quốc thật sự
Trong tác phẩm Dưới Các Bầu Trời Đỏ (Under Red Skies), nhà báo Karoline
Kan đưa ra lý do để hy vọng rằng những thay đổi đang diễn ra ở Trung
Quốc, đặc biệt là khẳng định chủ nghĩa cá nhân của thế hệ trẻ có thể giữ
giấc mơ dân chủ trong tầm nhìn và làm hoà dịu mối tương tranh về địa
chính trị Mỹ – Hoa
Câu chuyện của Kan tập trung vào các cuộc đời của ba thế hệ phụ nữ
Trung Quốc: bà, mẹ và chính Kan. Kan, thuộc thế hệ khoảng năm 2000, hiện
là biên tập viên Bắc Kinh của tạp chí Đối thoại Trung Quốc thuộc một tổ
chức bảo vệ môi trường của Anh. Kan lớn lên trong một xã hội mà Shan và
những người bạn đồng thời bị đày về nông thôn khó có thể tưởng tượng.
Dù là con của một gia đình nông dân ở trong một ngôi làng gần Thiên Tân
và phải chịu đựng những khó khăn điển hình của cuộc sống nông thôn Trung
Quốc, Kan đã tránh được những chấn thương đã xảy ra như cho thế hệ của
Shan. Câu chuyện gia đình Kan là một trong những cuộc nổi loạn và năng
động thăng tiến. Kan là bằng chứng sống động về những gì mà người Hoa
bình thường có thể đạt được khi họ không bị cai trị bởi một chế độ độc
tài giết người.
Câu chuyện về bà ngoại Kan là điển hình của phụ nữ trong xã hội nông
thôn truyền thống: cuộc hôn nhân của bà đã được sắp xếp, bà sống một
cuộc đời làm việc không ngừng và không có tự chủ. Nhưng mẹ của Kan đã có
một trải nghiệm hoàn toàn khác. Dù lớn lên trong một xã hội do nam giới
thống trị, nơi chính phủ quyết định những gì người dân nên có và có thể
có, mẹ của Kan không cho phép một hệ thống khuất mặt đưa ra quyết định
nào cho bà.
Trong phần kể chuyện của Kan, cuộc nổi loạn của mẹ Kan bắt đầu với những
quyết định cá nhân nhất: có nên sinh con nữa hay không. Theo chính sách
một con của Trung Quốc, phụ nữ thường xuyên bị buộc phải triệt sản
hoặc phá thai. Nhưng sau khi sinh con trai, mẹ Kan muốn có một con gái
nên đã khéo léo tránh được thủ tục triệt sản. Khi mang thai Kan, bà đã
trốn trong các cánh đồng ngô tránh cảnh sát đáng sợ của Trung Quốc theo
kiểm soát sinh sản (các quan chức kế hoạch hóa gia đình ở địa phương
chuyên chở phụ nữ mang thai trái phép đến các phòng khám phá thai). Sau
khi Kan sinh ra, bà đã cùng tom góp được 6.000 đồng Nguyên – 6 lần thu
nhập trung bình hàng năm – để trả tiền phạt vì vi phạm chính sách một
con.
Sau đó, mẹ Kan đã bứng gốc toàn gia đình và chuyển tất cả đến một thị
trấn nơi giới trẻ có thể nhận được một nền giáo dục tốt hơn. Dù chưa bao
giờ điều hành doanh nghiệp, bà đã mở một cửa hàng trái cây, hải sản và
hoa, cuối cùng tiết kiệm đủ để bắt đầu mở một trường mẫu giáo tư nhân và
mua một ngôi nhà trong thị trấn. Tuy nhiên, dù là một nữ doanh nhân và
chủ nhà, con của bà không đủ điều kiện đăng ký vào các trường công lập
địa phương, vì gia đình không có hộ khẩu ở thành phố, giấy cho phép cư
trú cần thiết để có quyền sử dụng các tiện ích công cộng. Cuối cùng, Kan
và anh trai đã được ghi danh chỉ sau khi cha mẹ họ trả một khoản phí
cắt cổ (bằng một phần tư giá trị căn nhà) và mua chuộc người trung gian
liên lạc bằng cua và gạo.
Bên ngoài của lỗ hổng trong trí nhớ
Nhờ tính sáng tạo và thông minh của mẹ, Kan không chỉ sống sót sau chính
sách một con của Trung Quốc mà còn hấp thụ một nền giáo dục mà mẹ và bà
khó mơ ước. Trong những năm học đại học ở Bắc Kinh, nhận thức chính trị
của Kan đã tăng lên và Kan tham gia phong trào đòi nữ quyền. Hành vi
nổi loạn thầm lặng đầu tiên của Kan là đã tải phần mềm trên mạng để liên
kết ảo riêng (VPN, virtual private network) xuống để phá bức tường lửa
Trung Quốc, nơi che lấp vô số các thông tin bị cấm. Trong số những điều
khác, Kan đã biết thêm về vụ thảm sát Thiên An Môn năm 1989, một chủ đề
bị cấm ở Trung Quốc, ngày càng trở nên bất mãn với ĐCSTQ và những lời
dối trá của họ.
***
Bùi Mẫn Hân (Minxin Pei): Giáo sư môn Công Quyền học tại Claremont McKenna College, tác giả sách Chủ nghĩa Tư bản thân tộc tại Trung Quốc.
Sách tham khảo:
Weijian Shan, Out of the Gobi: My Story of China and America, Wiley, 2019.
Karoline Kan, Under Red Skies: Three Generations of Life, Loss, and Hope in China, Hachette Books, 2019.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét