Giấy dó là gì và dùng để làm gì?
Giấy
dó là loại giấy được sản xuất từ vỏ những cây dó (như dó giấy, dó
liệt...), theo quy trình thủ công được truyền lại qua nhiều thế hệ ở một
số làng nghề [thủ công nghệ] ở Việt Nam. Giấy dó được dùng cho/[để] vẽ
tranh trong mỹ thuật dân gian Việt Nam, đặc biệt là để làm giấy điệp cho
tranh Đông Hồ, hay lưu giữ các tài liệu, nhờ vào nhiều ưu điểm, nổi bật
nhất là độ bền theo thời gian.
Sản xuất giấy dó
Từ
các làng nghề truyền thống sản xuất giấy dó ở Kinh thành Thăng Long xưa
cho thấy: về cơ [căn] bản, giấy dó sản xuất [theo] thủ công, nên không
có tác động của hoá chất trong tờ giấy. Vỏ cây dó được ngâm trong nước
vôi với thời gian ba tháng, sau đó được nấu [chưng] cách thủy khoảng 3
ngày 2 đêm cho đến khi ngửi thấy mùi thơm của vỏ cây được nấu chín nhừ
hoặc thấy phần thịt của vỏ cây dó trong lại. Dùng dao nhỏ bóc bỏ lần vỏ
đen đi, giã bằng cối và chày cho đến khi thành một dạng bột nhuyễn rồi
cho bột dó vào một cái rá to có đường kính hơn một mét được đan bằng tre
để đãi sạch nước vôi, gọi là “đãi bìa”. Dùng chất nhầy từ cây mò (chi
Clerodendrum) [1] tạo hỗn hợp kết dính. Hỗn hợp này gọi là “nhớt gỗ” mà
người thợ sẽ pha với nước, lỏng hay đặc tùy theo loại giấy. Khi xeo
giấy, người thợ dùng “liềm xeo” – liềm là một mành nứa hoặc giang chẻ
nhỏ như sợi tăm rồi dùng sợi tơ xe lại mua ở làng Triều Khúc về đan lại –
công đoạn đan liềm này do các thợ thủ công ở làng Cáo Đỉnh đảm nhận.
Thợ xeo chao đi chao lại trong bể bột dó. Lớp bột dó trên liềm chính là
tờ giấy dó sau khi kết thúc công đoạn xeo, ép, bóc, can, phơi (sấy), lột
giấy. Tơ dó kết lại với nhau, như cái mạng nhện nhiều lớp, tạo nên tờ
giấy dó.
Sự
kết mạng như vậy đã làm cho tờ giấy dó có độ xốp. Vì xốp nên giấy dó
rất nhẹ và hút mực. Các công cụ sản xuất giấy dó hầu như bằng tre, gỗ và
dùng ánh sáng thiên nhiên để làm khô giấy. Giấy dó được sản xuất theo
quy trình này không có chứa a–xít nên tờ giấy dó có tuổi thọ rất cao. Từ
việc ngày nay chúng ta còn lưu giữ được các bản sắc phong cổ trong một
số di tích đình, đền, miếu thờ đã cho thấy: giấy dó có độ tuổi thọ tới
hơn 500 năm. Tiếng chày giã dó đã đi vào ca dao:
“Gió đưa cành trúc la đà,
tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương.
Mịt mù khói tỏa ngàn sương,
Nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ.”
Làm Giấy dó theo phương pháp Thủ công |
Phường
Yên Thái ở bờ tây nam hồ Tây, tục gọi là Kẻ Bưởi, từ thế kỷ 12 đã là
nơi chính làm giấy dó dùng để viết hoặc in, gồm ba làng: Hồ Khẩu, Đông
Xã và An Thái Thọ (do sát nhập hai làng An Thái và Thọ An vào). Hai làng
Hồ Khẩu và Đông Xã thì làm giấy dó khổ lớn hơn mà mịn mặt hơn dùng để
làm tranh dân gian. Đến cuối thế kỷ 20, năm 1986 thì nghề thủ công làm
giấy gần như bỏ hẳn.
Đặc tính lý hóa của giấy dó
Giấy dó có đặc tính xốp nhẹ, bền dai, không nhoè khi viết vẽ, ít bị mối mọt, hoặc dòn gãy, ẩm nát.
Giấy
dó xốp, nhẹ do nguyên liệu, cách chế biến, xử lý nguyên liệu và công
nghệ sản xuất giấy dó quy định. Giấy dó có cấu trúc dạng sợi, các xơ sợi
li ti cố [cấu] kết với nhau tựa mạng nhện, nhiều lớp, không theo thứ tự
sợi ngang, dọc như tấm lụa dệt, mà theo dạng chuyển động brown, đa
chiều. Giấy dó có trọng lượng riêng bằng khoảng một nửa các loại giấy
sản xuất công nghiệp.
Độ bền:
Tại
các Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, trong số những tài liệu giấy, thì tài
liệu giấy dó có tuổi thọ cao nhất. Các tài liệu giấy dó (điển hình là
các sắc phong tại các đình, đền) là những loại tài liệu được sản sinh
lâu đời nhất, từ khi các phương tiện bảo quản chưa được phát triển.
Bắt màu, hút ẩm và thoát ẩm: Vì xốp nên giấy dó rất dễ bắt màu khi viết, in.
Cách nhiệt, cách âm, thẩm âm, cháy kiệt: Cũng vì xốp nên giấy dó cách nhiệt, cách âm tốt, do có cấu trúc dạng sợi đa chiều.
Giấy
dó Yên Thái đã được xuất khẩu [cảng] sang nhiều quốc gia trên thế giới
và được bạn hàng ưa chuộng. Các họa sĩ người Pháp đã sử dụng giấy dó Yên
Thái (khổ lớn) để vẽ tranh bằng mực tàu theo phương pháp tranh cổ điển
phương Đông. Một vài bảo tàng ở châu Âu cũng đã dùng giấy dó để lót bồi
phía sau tranh vẽ. Với đặc tính chống ẩm rất cao, giấy dó giúp cho các
tác phẩm nghệ thuật không bị ẩm mốc.
Nguyên liệu chủ yếu của giấy dó vùng Kinh Bắc và Hà Nội là cây dó giấy. Một số nơi khác còn dùng cây dướng, cây dó liệt.
Cây
dó giấy, Rhamnoneuron balansae, thuộc họ Trầm Thymelaeaceae, là một
loại cây nhỏ trong nhóm cây gỗ lớn, cao 8–12m, đường kính thân ≤ 30cm,
cành non phủ đầy lông. Lá mọc cách, phiến hình trứng thuôn, dài 10–20cm,
rộng 3–3.5cm, tròn, thót nhọn ở đầu, mỏng, nhẵn ở mặt trên có lông ngắn
và nằm ở mặt dưới, có 20–25 đôi gân, bậc hai gần như song song; cuống
lá dài 3–4mm, có lông và có cánh.
Cụm
hoa ở đầu cành là chùy thưa dài hơn lá, có lông. Cụm hoa đơn vị là tán,
gồm 4 hoa không cuống, khi non được bao bởi hai lá bắc tổng bao dài
6–7mm, có lông len. Hoa màu trắng, lưỡng tính, thơm. Ống đài dài 1cm,
hơi loe ở giữa, phủ đầy lông ở ngoài, nhẵn, ở trong mang 4 lá đài trên
đầu. Lá đài hình trứng, to nhỏ không bằng nhau, dài 2mm, có lông ở mặt
ngoài. Nhị 8, xếp thành hai vòng không dài bằng nhau.
Đĩa
tuyến mật cao 1.5–2mm, hình chén mỏng, mép lượn sóng. Bầu hơi có cuống,
phủ đầy lông; vòi ngắn; núm to, gần hình bán cầu. Quả khô không tự nở,
hình trứng, dài 7mm; vỏ quả ngoài mỏng, phủ đầy lông màu vàng nhạt. Hạt
hình thoi, dài 6mm, rộng 1.7mm. Cây dó giấy thường mọc ở vùng Hòa Bình,
Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang, Sơn La, Lai Châu.
Các loại giấy dó
Giấy dó sản xuất tại làng An Cốc (Hà Tây) có bảy loại:
1. Giấy phương,
2. Giấy trúc,
3. Giấy khay,
4. Giấy để tạo giấy sắc,
5. Giấy vua phê,
6. Giấy hành ri,
7. Giấy dó bìa.
Tại Hà Nội:
1. Giấy sắc (Nghĩa Đô),
2. Giấy moi, giấy phèn làm từ nguyên liệu thô hơn, có mặt giấy khô ráp, sử dụng để gói hàng (Yên Thái),
3. Giấy xề: làm từ các đầu mẩu vỏ dó bị loại bỏ (làng Kẻ Cót hay làng Cót).
Ứng dụng
In
sách: ngày xưa người Việt in bằng công nghệ in giấy bản trên ván gỗ.
Ngày nay, nhà thơ Nguyễn Duy sử dụng máy in phun để in trên giấy dó.
Ghi chép: thích hợp với sử dụng bút lông,
Vẽ tranh dân gian,
Đồ chơi Trung Thu,
Vàng mã,
Làm quạt,
Bao bì,
Giấy chống ẩm,
Sản xuất: tấm cách âm, cách nhiệt, làm màng loa máy thu thanh,
Mỹ nghệ.: Tranh Đông Hồ
Ông Đồ viết Câu đối trên Giấy Dó
Mời Xem Video :Nghề Làm Giấy Dó ở Vùng Cao
Copy từ tneu.Blogspot.com
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét